چيستي و كاركرد رؤياها در آثار عرفان اسلامي

Nature and Function of Dreams in the Classical Sufi Works

صوفيان رؤيا را يكي از راه‌هاي ارتباط با عالم غيب تلقي مي‌كردند؛ از اين رو، براي رؤياها اهميت زيادي قائل بودند. آن‌ها ضمن بيان ديدگاه‌هاي مختلف درباره منشأ رؤياها، تأثيرات و كاركردهاي تجربۀ رؤيا در زندگي معنوي را نيز تبيين كرده‌اند. در اين مقاله با مطالعۀ دقيق 34 اثر اصيل عرفاني قرون 4 تا 9 هجري قمري و تحليل محتواي 387 گزارش رؤيا در اين آثار، به بررسي و تحليل چيستي و كاركرد رؤيا در تصوف پرداخته شد. از نگاه عارفان، رؤيا يا به عوامل بيروني يا به انفعالات دروني آدمي مربوط مي‌شود. برخي از عارفان، فرشتگان و برخي نيز رفتار، گفتار و انديشۀ انسان در بيداري را عامل رؤيا مي‌دانند. سرانجام، برخي ديگر، اتصال خيال مقيد آدمي به خيال مطلق يا عالم مثال را سرمنشأ رؤيا مي‌دانند. تحليل محتواي گزارش‌هاي رؤيا در آثار عرفاني نشان مي‌دهد كه رؤياها براي عارفان سه كاركرد اصلي داشته‌اند: 1. راه ارتباطي با غيب و كسب معرفت؛ 2. وسيلۀ اعتباربخشي؛ 3. بازخورد و نشان­دهندۀ عاقبت امور و اعمال جوارحي و جوانحي. پژوهش حاضر مي‌تواند چارچوب منسجمي را براي درك ماهيت و كاركرد رؤياها از نگاه عرفان اسلامي فراهم آورد.

Sufis considered dreams to be one of the means of communication with the unseen realm, and they were thus highly valued. They examined the effects and goals of the dream experience in spiritual life and presented various viewpoints on the origins of dreams. This article explored the nature and function of dreams in Sufism by carefully studying 34 mystical texts from the 4th to 9th AH and assessing the contents of 387 dream accounts in these works. Dreams, according to mystics, are tied to either external circumstances or people's mental processes. Some mystics consider angels and others consider human waking behaviour, speech, and thought as the sources of dreams. Finally, others see the connection of man's encompassed imagination (khayal muttasil) to the absolute imagination (khayal mutlaq) as the source of dreams. Analysis of the content of dream reports in mystical works shows that dreams had three main functions for mystics: 1. a way for communicating with the unseen and gaining knowledge; 2. An approving proof for their doctrines; 3. A mirror that shows the people destiny and the outputs of their deeds. The present study can provide a coherent framework for understanding the nature and function of dreams from the perspective of Islamic mysticism.