گاهنگاري و تحليل كاربري محوطۀ موسوم به قلعه‌سام در ولايت تاريخي ماسبذان (استان ايلام)

Chronology and Functional Analysis of the Site Known as Qale-e Sam in the Historical Province of Masbazan (Ilam Province)

نواحي غرب ايران در طي دورۀ ساساني و سده‌هاي نخستين اسلامي به دليل موقعيت خاص جغرافيايي و نزديكي به مراكز حكومتي از اهميتي ويژه برخوردار بوده ­اند. از جمله نواحي مهم غرب ايران طي اين ادوار، مي­ توان به ولايت ماسبذان اشاره كرد. طبق تقسيم ­بندي­ هاي جغرافيايي دورۀ ساساني و اسلامي، ماسبذان به ترتيب در قالب ايالت ­هاي كًوَست خَوربَران و جبال قابل تعريف است كه شهر سيروان/شيروان كرسي آن به شمار مي­رفت. بنا به نظر پژوهشگران در جغرافياي سرزميني كنوني ايران، ماسبذان منطبق بر بخش ­هاي شمالي استان ايلام است. قابليت­ ها و امكانات طبيعي بالاي منطقه و موقعيت ارتباطي مناسب باعث شكل­ گيري و گسترش استقرارها و بناهاي مهمي در آن شده است. «قلعه­ سام» يكي از آثار ارزشمند اين ناحيه محسوب مي­ شود كه علي‌رغم اهميت ويژۀ آن (به لحاظ شاخصه­ هاي معماري) تاكنون ناشناخته مانده است. اين بنا در تنگۀ «سي­پله» در محدودۀ مرزي استان­ هاي لرستان و ايلام واقع شده است. قلعه‌سام از دو بخش مجزا (از نظر سازه‌اي) اما مرتبط با هم (از نظر كاركردي و تاريخ ساخت) تشكيل شده است؛ ساختار اصلي محوطه متشكل از بناي گنبددار آراسته به تزيينات گچ‌بري در پايين دست محوطه و دژي مستحكم در بالادست آن است. هدف مقالۀ حاضر آن است تا با اتكاء بر يافته­ هاي باستان­شناختي و شواهد معماري موجود، ضمن معرفي و شناساندن قلعه ­سام، هويت كاركردي و گاهنگاري آن ارزيابي و مورد تحليل قرار گيرد. رويكرد تحقيق تاريخي است و يافته ­ها با استفاده از روش يافته­ اندوزي از منابع كتابخانه­اي و بررسي ميداني گردآوري شده ­اند. ويژگي­ هاي سازه­اي و ريخت ­شناسي قلعه‌سام، بيانگر آن است كه اين بنا اقامتگاهي امنيتي متعلق به شخصي عالي­رتبه بوده است. مشخصه­ هاي مكاني اين بنا در تركيب با ساير آثار موجود در تنگۀ سي­پله، نشان از غلبه انگيزه­ هاي سياسي و امنيتي در ساخت آن دارد. عناصر معماري، سفال‌هاي پراكنده در عرصه و پيرامون محوطه و تزيينات گچ­ بري به ­كار رفته در بنا، نشانگر ساخت آن در بازۀ زماني اواخر دورۀ ساساني و سده ­هاي آغازين اسلامي است.

Qaleh Sam is located in Holeylan district in Sirvan/Shirvan County in the northeast of Ilam province. This monument is one of the worthy Iranian architecture in the central Zagros cultural zone. Despite its importance, this monument is unknown until now. Qaleh Sam is located in Si’pelah canyon on the border of Lorestan and Ilam provinces. In Si’pelah, in addition to Qaleh Sam, remains some of the other buildings such as: a bridge, some military installations, a Char Taq, a water mill, and two ruined sites. The distribution pattern of these monuments in Si’pelah Canyon shows that they are related to Qaleh Sam, and they could be interpreted together. As the focal point of formation for the architetural complex in Si’pelah canyon the Qale Sam has archaeological and architectural values. The main structure of this monument consists of a residential building with a focal char tag in down and a fortress on top. Nevertheless, it has been neglected by researchers and its historical and functional nature remains unclear. The purpose of this paper is the introduction the Qale Sam by relying on archaeological findings and existing architectural evidence and evaluating and analyzing functional identity and its chronology. The research approach is historical and findings have been collected through field methods and the study of library texts. The study of archaeological and architectural findings of Qale Sam along with the study of its geographic location and the analysis of the spatial organization of all works in Si’pelah canyon show that Qaleh Sam has been a security residency of a high-grade person. The analysis of these monument in the regional context indicated that it has been built based on political and security objectives in a mountainous situation, with the creation of several military structures around it. Architectural elements, scattered pottery on surface, and stucco decorations used in the building show that Qale Sam was constructed in the late Sassanid period and the early Islamic centuries.