تغيير ساختار حوزه عمومي روحانيون در عصر صفويه: تحول نظري

سلسله صفويان اوايل قرن شانزدهم (1501م) در ايران مستقر شد. استقرار سلسله صفويه به شكل‌گيري دو حوزه عمومي موازي، همكار و رقيب منجر شد: حوزه عمومي ديواني و حوزه عمومي روحانيون. علما، مجتهدان و آخوندها با تأسيس حوزه عمومي روحاني در دو عرصه با موفقيت فعال شدند: نهادسازي و تحول نظري. نظريه‌هاي «حاكم جائر»، «نيابت امام غائب»، «ولايت»، «اجتهاد»، «تقليد» و درنهايت «مرجعيت» از سوئي زمينه نظري را براي تلاش‌هاي نهادي فراهم كردند و از سوي ديگر سبب افزايش نفوذ علما و مجتهدان در حوزه عمومي جامعه‌ي ايراني شدند. به اين ترتيب زمينه براي طرح نظريه‌هاي بعدي از قبيل «ولايت‌فقيه» در قرون بعدي فراهم گرديد. روش تحقيق در اين پژوهش منبعث از رويكرد مفهوم‌سازي رابرت مرتون و روش كار در جامعه‌شناسي جديد تاريخي است. يافته‌هاي پژوهش نشان داد كه روحانيون با طرح نظريه‌هاي مذهبي شيعي و تلاش براي تأسيس نهادها مناسب با اين تحول نظري به تدريج بر حوزه عمومي جامعه ايراني مسلط شدند و به اين ترتيب زمينه براي تحول سنت منفعل به سنت بازتابي از طريق بازتوليد ته‌نشست‌هاي تاريخي فراهم و در نهايت موجبات تأسيس نظام جمهوري اسلامي فراهم گرديد.