زمينه‌هاي سياسي و اجتماعي و تاثير آن بر انديشه سياست‌نامه‌نويسي ايران دوره اسلامي (با تاكيد بر نظريه بحران توماس اسپريگنز)

هدف پژوهش حاضر تبيين تاثير قدرت سياسي اجتماعي حاكم و الزامات زمانه بر انگاره انديشمنداني همچون خواجه نظام‌الملك، كاشفي و محقق سبزواري در سياست‌نامه‌نويسي است. روش پژوهش كيفي بوده و با توجه به روش نظري اسپريگنز به اين سوال پرداخته شده است كه قدرت سياسي اجتماعي حاكم چه تأثيري بر انگاره سياست‌نامه‌نويسي خواجه ‌نظام‌الملك، واعظ كاشفي و محقق سبزواري داشته است؟ نتايج نشان مي‌دهد كه سياست‌نامه‌‌نويسي در دوران زيست انديشمندان مورد بحث، اساساً متأثر از ساختار سياسي و اجتماعي قدرت، در وجه ايجابي يا سلبي و بازتاب مصالح اقتدار سياسي بوده است؛ به گونه‌اي كه مي‌توان هدف از نگارش اكثر اين آثار را كه در قالب‌هاي گوناگون سرشت خاصي دارند و نشأت گرفته از وضعيت سياسي و اجتماعي جامعه آن عصر هستند، مصلحت‌گرايي سياسي براي حفظ وضع موجود حاكم دانست. در سيرالملوك، خواجه نظام‌الملك، گفتمان مطلقه شاهي را صورت‌بندي كرده و آن را براي رسيدن به جامعه آرماني و رهايي از مشكلات اجتماعي سياسي و نيز عقيدتي جامعه اسلامي برمي‌گزيند و با احياي انديشه سياسي ايرانشهري و تبيين آن به عنوان الگوي عملي سلاطين در دوره سلجوقي، نقش برجسته‌اي را ايفا نموده است. اخلاق محسني نيز كه از ذهن كاشفي به عنوان اهل قلمي با شخصيت متساهل و پايبند به سنّت فكري ايراني، اما در يك شرايط بحراني از نوع غلبه خشونت و شمشير تراوش كرده، به خوبي نشان مي‌دهد كه نياز زمانه يعني آباداني، عدالت پيشگي، خردورزي و بزرگ داشتن اهل قلم را درك كرده است. در وضعيتي كه محقق سبزواري به ‌عنوان انديشمندي تراز اول مسئوليت خود دانست كه با شناخت از جامعه و حكمراني به نوشتن سياست‌نامه‌ خود اقدام نمايد، حاصل آن درهم كُنشي قدرت و قلم براي نيل به تقويت بنيان پادشاهي صفوي و نيز تقويت مشروعيت الهي آن بوده است.