نسبت امر عرفي و شرعي در حقوق عمومي ايران: تأملي تاريخي از انقلاب مشروطه تا جمهوري اسلامي

The Relationship Between Secular and Religious Matters in Iranian Public Law: A Historical Reflection from the Constitutional Revolution to the Islamic Republic

حكومت قانون و نظام آزادي از محوري‌ترين مباحث در فلسفۀ حقوق عمومي است كه با انقلاب مشروطه در ايران مورد توجه جدي قرار گرفت. در اين ميان، جدال بر سر برقراري نسبتي ميان عرف و شرع از يك سو و التفات به نظام آزادي با شروع تحول‌خواهي در عصر مشروطه، از سوي ديگر، همواره كانون مباحث فلسفۀ حقوق عمومي در ايران بوده است. پرسش اصلي اين است كه نظريات فقهي و حقوقي در يكصد سال گذشته چه منطقي را از سر گذرانده و اين منطق در ملاحظه با امر عرفي-عقلي از چه نسبتي برخوردار است؟ فرضيۀ اساسي اين نوشتار ناظر بر حركت نظريات فقهي و حقوق از ثنويت عرف-شرع به شريعت تام است كه بر امر عرفي-عقلي سيطره يافته است. اينكه كيفيت و بسط اين مباحث مهم در نظام حقوقي ما به شكل بوده و چه منطقي را از سر گذرانده است، «بن و بنياد» مقالۀ حاضر است. روش پژوهش، تحليلي- انتقادي است. نتايج نيز بيانگر اين است كه با سيري در انديشۀ مهم‌ترين متفكران اين دوره و نمايش تجلي انديشۀ آنان در اركان حقوقي، به‌طور خاص در قوانين اساسي و حقوق عمومي كشور، مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه اگرچه كوشش‌هايي كه در آغاز مشروطه براي تمييز دادن حقوق عرفي و شرعي در جهت بسط آزادي‌هاي اساسي و حاكم شدن قوانين عرفي به‌عمل آمد كه تا حدودي راه را براي حكومت قانون مبتني بر عرف هموار كرد، اما با گذر زمان و ورود متفكران شريعت‌خواه نه‌تنها اين راه مسدود شد، بلكه تمامي شئون ديگر كه تاكنون در ذيل عرف قرار مي‌گرفتند، رنگ شرعي به خود گرفت. اين شرعي شدن تمامي امور كه آن را «شريعت تام» مي‌خوانيم، امور عقلي و عرفي را يكسره در قوانين عمومي به فراموشي سپرد.

The rule of law and liberty are key subjects of legal philosophy that have received serious attention in Iran since the 1905 Constitutional Revolution. In this connection, the dispute over establishing a relationship between secular and sharia aspects of life and its relevance to achieving individual freedoms has been the subject of Iranian public-law philosophy.This article examines some of the theories that have been formulated on this issue since the Constitutional Revolution, and attempts to critically analyze efforts to establish the rule of law in Iran. The main question of the paper is how have theological and legal theories on the relationship between secular and religious matters developed during the past hundred years in Iran? The main hypothesis of the paper is that jurisprudential theories have evolved from law-sharia dualism to the centrality of sharia law.