جستاري دربارۀ «تجربۀ» ترقي‌خواهيِ ميرزا يوسف خانِ مستشارالدوله

Essay into the Progressive "Experience" of Mirza Yusuf Khan Mostashar al-Dowleh

ميرزا يوسف خان مستشارالدوله را بايد يكي از مهم‌ترين، و تأثيرگذارترين ترقّي‌خواهانِ عصرِ قاجار دانست. رسالۀ «يك كلمه»، علي‌رغمِ اختصار، دارايِ اهميتِ زيادي در انديشۀ قانون‌خواهي در عصرِ ناصري و مشروطه است. بخشِ مهمي از نگاهِ «متجدّدانه» به قانون، برآمده از «جايگاه»ي است كه ميرزا يوسف خان در اين رساله برايِ خود و انديشۀ قانون‌خواهي‌اش در نظر گرفته و آنجا «ايستاده» است. اين مقاله، با در نظر داشتنِ مقدّمۀ «يك كلمه» به مثابه‌ي جايي كه در آن به روح حاكم بر اثر اشاره مي‌شود، آن را در «زمينۀ» تجدّدگراييِ زمانۀ خود قرار داده و از اين زاويه به آن مي‌نگرد كه موضعِ مستشارالدوله، در اين رساله و انديشۀ قانون‌خواهي‌اش، به رغمِ اينكه بيشتر به قولِ خود «ملاحظات»ي از ديدگاهِ سنت بر تجدّد و قانون بوده، بلكه كاملاً در پارادايمِ تجدّد به مسئلۀ قانون نگاه مي‌كند و از اين‌رو، در رساله‌اش، تجدّد را به محك سنت مي‌زند، نه سنت را به محكِ تجدّد. از اين رو مي‌توان او را به مثابه‌ي يك بنيانگذار تلقي كرد و نه يك روشنفكر صرف تجددخواه. مقالۀ حاضر، با در نظر داشتنِ اين «شأن»، به بازخوانيِ «يك كلمه» پرداخته، و با قرار دادنِ آن در زمينۀ تاريخيِ «تجربۀ تجدّدخواهيِ ايراني» در عصرِ قاجار، آن را كوششي بي‌بديل، برايِ «تأسيسِ» قانون مي‌داند تا بر مبنايِ آن، هم حكومت «مشروطه» گردد و هم جامعه «قانون‌مند».

Yousuf Khan Mostashar al-Dowleh is one of the most important and effective progressivists in the Qajar era. His treatise titled A Word, in spite of concision, has an important role in the constitutional thought during the Nasirid period and the Persian Constitutional Movement. A significant part of modernist view on the law in contemporary Iran is derived from the “status” of Mostashar al-Dowleh as the one of the main constitutionalists who is standing in the crucial place. This Article, by viewing the “Introduction” of A Word as the locus in which the spirit of the work is mentioned, situates the treatise in its modernist context and thereby attempts to show that Mostashar al-Dowleh’s position is completely modern from the law point of view and that is the case in spite of his emphasizing on the traditional “considerations”. We will try to do this by showing that he principally accepts the modernity and then he treats tradition but not vice versa. Therefore, we can consider him as a founder and not as a merely modernist intellectual. Considering this “status”, this article reread A Word and its introduction as a monument struggle to institute “the law” aimed to institutionalization of the government and legalization of the society