مقايسه تطبيقي ساخت و مكان يابي مساجد دوران اوليه اسلامي و مساجد دوره قاجار بر اساس آيات قرآن و روايات اسلامي

A comparison of construction and location of mosques of the early Islamic period and mosques of the Qajar period based on Quran verses

مسجد موضوعي است كه قرآن با نگرشي جامع بدان آن پرداخته است. يكي از جنبه هاي تاكيد مسجد در قرآن كه كمتر مورد توجه قرار گرفته، موضوع ساخت و مكانيابي مساجد است. مساجد اوليه دوران اسلامي به تقليد از الگوي مسجد مدينه و بهره گيري از آموزه هاي قرآني ساخته مي شد. اين امر با گذشت زمان تغيير كرد و به تدريج توجه به آموزه هاي قرآني در ساخت و مكانيابي مساجد كمرنگ گرديد. اين مقاله با استفاده از روش تحقيق توصيقي- تحليلي و با انتخاب نمونه موردي از مساجد اوليه دوران اسلامي در ايران و مساجد دوره قاجار با هدف بررسي تطبيقي دو دوره مختلف ساخت مسجد در ايران و نيز سير تحول ساخت آنها بر اساس آيات قرآن و روايات اسلامي تنظيم شده است. براي تحليل موضوع، 8 اصل ساخت مسجد از آيات قرآن و روايت اسلامي استخراج شده و سپس ميزان و نحوه تاثيرگذاري اصول مستخرج بر مساجد دوران اسلامي و مساجد قاجاري سنجيده و در نهايت مورد بررسي تطبيقي قرار گرفته است. بر اساس نتايج پژوهش، اصول قرآني ساخت مسجد در 8 اصل طبقه بندي گرديد كه هر 8 اصل در نمونه هاي مساجد اوليه اسلامي رعايت شده بود. در صورتي كه در مساجد دوره قاجار 4 اصل رعايت شده كه شامل پايدار بودن و داشتن استحكام(حتي در اين مورد هم استفاده از مصالح بي كيفيت تر و نيز بهره گيري از تكنيك هاي سريع ساخت، ميزان استحكام مساجد نسبت به دوره هاي قبل و به خصوص دوران اوليه اسلامي كمتر شده بود.)، قرارگيري در اماكن اجتماعي، امكان پياده روي به مساجد و ايجاد مسجد محلي و توجه به روشنايي مسجد بوده است.

The mosque is a subject that the Quran has dealt with in a comprehensive manner. One of the aspects of mosque emphasis in the Quran that has received less attention is the issue of construction and location of mosques. This article has been written using the method of descriptive-analytical research and by selecting a case study of the early mosques of the Islamic period and mosques of the Qajar period in Iran. This article has been prepared with the aim of comparative study of two different periods of mosque construction in Iran and also the evolution of their construction based on Quranic verses and Islamic traditions. To analyze the subject, 8 principles of mosque construction were extracted from Quranic verses and Islamic narration, and then the extent and manner of the effect of the extracted principles on the mosques of the Islamic period and Qajar mosques were measured and finally comparatively examined. Based on the results of the research, the Quranic principles of mosque construction were classified into 8 principles, all of which were observed in the samples of early Islamic mosques. If in the mosques of the Qajar period, 4 principles have been observed, which include stability and strength (even in this case, the use of lower quality materials and the use of rapid construction techniques, the strength of mosques compared to previous periods and to Especially in the early Islamic period.