نگرش فقهي به مفهوم حق؛ از آغاز تاكنون

چالش‌هاي ناظر بر فهم «حق»، نشان از اين مطلب دارد كه «حق» مفهومي مجمل است؛ به‌گونه‌اي كه بيشترين سوءاستفاده‌ها و سوءبرداشت‌ها در فضاي تاريخي و مدني، متأثر از اين مفهوم صورت پذيرفته است. مسئلۀ اين مقاله، تحليل قرائت فقها از مفهوم حق و نيز بررسي اين مفهوم در مذاهب و رويكردهاي مختلف فقهي است تا بتوان به اثر مفهوم حق در تكوين دولت ديني و نيز گسترۀ اختيارات آن نسبت به حق‌هاي شهروندان رسيد. اهميت و ضرورت اين نوشته نيز از آن‌روست كه مطالبات سياسياجتماعي و نيز مشروعيت تشكيل و استمرار حكومت ديني ارتباط مؤثري با نوع برداشت از مفهوم حق و توسعۀ مفهوم «آزادي» و تغيير آن از معناي «رهايي و زدودن رذايل دروني» به «آزادي از موانع رسمي و غيررسمي بيروني» دارد و ضروري است به‌عنوان مبناي همۀ حق‌هاي شهروندي در فقه سياسي، نخست به تبيين مفهوم حق اهتمام داشت. از نتايج نوشتۀ پيش‌رو كه مبتني بر روش توصيفيتحليلي نگاشته شده است، مي‌توان به مباني و تكوين برداشت‌هاي فقهي از مفهوم حق و دگرديسي در آن (به معناي تغيير در ابزارها و فرايند استنباط حق) دست يافت؛ از جمله چهار نظريۀ «العاده»، «توليد»، «حق‌الطاعه» و «اعتبار قانوني». همچنين اثبات «نسبت مؤثر مفهوم حق بر ساخت دولت و نيز حوزۀ صلاحيت‌هاي دولت ديني در تصرفات نسبت به مردم» از جمله ديگر نتايج اين نوشته است.