مرکز منطقه ای اطلاع رساني علوم و فناوري - واژه نامه توصيفي: پايان نامه، مدعا، رساله

چكيده فارسي :

از ديدگاه ريشه‌شناسي، thesis از كلمه يوناني Tithenai به معناي بيان يك گزاره (placing a proposition) برگرفته شده است. در واژه‌نامه‌ها واژه‌ي تز (تلفظ كلمه These در فرانسه كه ما در فارسي آن را به كار مي‌بريم) به دو معنا آمده است. در معناي اول، منظور نوشتاري مبسوط برگرفته از پژوهشي فردي در موضوعي خاص است كه با هدف اخذ مدرك دانشگاهي نگاشته مي‌شود. در معناي دوم، مراد ايده يا نظريه‌اي است كه در قالب گزاره‌هاي منطقي صورت‌بندي شده و با ارائه مستندات و ادله از آن دفاع مي‌شود. در زبان فارسي براي تز در معناي نخست واژه پايان‌نامه و در تعبير ‌دوم مدعا، پيشنهاد شده است. ريشه واژه dissertation از كلمه لاتين disserere به معني بحث و گفتگو است. در واژه‌نامه آن‌هم به معناي نوشته‌اي مشروح در مورد موضوعي مشخص است كه براي اخذ مدرك دانشگاهي نگارش مي‌شود. هر چند Thesis و dissertation در مراكز آكادميك مختلف در تعابير متفاوت و گاهي به‌جاي هم به‌كار مي‌روند، معمولاً Thesis به گزارش پژوهشي‌ كه در پايان دوره كارشناسي ارشد انجام مي‌گيرد، اطلاق مي‌شود و Dissertation به فعاليت پژوهشي صورت گرفته طي دوره دكتري گفته مي‌شود. علت اطلاق اين دو واژه بار مفهومي متفاوت آنهاست. در Thesis فرد درباره‌ي موضوعي خاص به جستجو در متون مي‌پردازد، دانش موجود را جمع‌آوري مي‌كند و مورد تجزيه و تحليل قرار مي‌دهد. در حالي كه Dissertation پژوهشي اصيل (original) است كه در آن مدعا يا نظريه‌اي جديد ارائه و از آن دفاع مي‌شود. همان طور كه اشاره شده thesis دو معنا دارد كه در اينجا پايان‌نامه معادل معناي اول است، در صورتي كه thesis به معناي دوم، يا همان مدعا، بخش كليدي رساله محسوب مي‌شود. به بيان ديگر هر رساله (Dissertation) شامل يك يا چند مدعاست. بايد توجه داشت در علوم طبيعي و بخشي از علوم اجتماعي، از واژه‌ي مدعا كم‌تر استفاده مي‌شود و به جاي آن فرضيه (hypothesis) متداول است. در ايران در آيين‌نامه‌هاي آموزشي دوره دكتري عمومي پزشكي و دوره دكتري تخصصي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي فعاليت پژوهشي دانشجويان اين دوره‌ها تحت عنوان پايان‌نامه آمده است. اما در وزارت علوم، تحقيقات و فناوري اغلب به فعاليت پژوهشي دانشجويان كارشناسي ارشد پايان‌نامه و دانشجويان دكتري كلمه رساله اطلاق شده است. در ايران رساله‌نويسي پيشينه‌اي طولاني دارد. به عنوان مثال، مي‌توان به رساله‌هايي مانند رساله نبض اثر ابن‌سينا و رساله شرفيه اثر صفي‌الدين ارموي اشاره كرد. با مداقه در اين سنت علمي، مي‌توان دريافت اجتهاد و رساله با هم پيوندي تنگاتنگ دارند و آن كس دست به كار نوشتن رساله مي‌شود كه صاحب اجتهاد يعني توانايي استنباط متون و ارائه‌ي نظريات بديع و نوآورانه باشد. چنين انتظاري از دانشجويان دكتراي تخصصي (PhD) هم مي‌رود كه در موضوع پژوهشي خود صاحب‌نظر شوند و از همين رو به دستاورد پژوهش وي بهتر است عنوان رساله اطلاق كنيم. پيشنهاد مي‌شود با توجه به هدف و ساختار پژوهش‌ورزي در ايران، گزارش پژوهشي دوره كارشناسي ارشد را پايان‌نامه و دوره دكتري را رساله بناميم.