بررسي تطبيقي مفهوم عقل در قرآن از ديدگاه محمد آركون و علامه طباطبايي

The Comparative Investigation of the Concept of 'Intellect' in the Quran from the Viewpoint of Muhammad Arkoun and Allamah Tabataba'i

استفاده از عقل براي تبيين معارف الهي از ديرباز مورد توجه انديشمندان بوده و در قرآن كريم نيز بر بهره‌گيري از عقل تأكيد شده است. واژه‌هاي «تعقلون»، «تدبرون» و... در آيات بسياري به كار رفته كه نشان‌دهندة توجه قرآن كريم به قوه عقل است. با توجه به اهميت و جايگاه عقل در معارف اسلامي، در مقاله پيش رو با گردآوري اطلاعات كتابخانه‌اي، عقل‌گرايي در قرآن را از ديدگاه آركون و علامه طباطبايي به روش تطبيقي بررسي كرده و به اين نتيجه رسيده‌ايم كه آركون مفهوم عقل در قرآن را غير از عقل برهاني و استدلالي مي‌داند و با دسته‌بندي عقل اسلامي به سه دورة «شكل‌گيري انديشة اسلامي»، «دورة كلاسيك اسلامي» و «دوران اسكولاستيك» معتقد است عقل اسلامي پيرو وحي است و واژة عقل در قرآن بيانگر عبارات احساس‌گونه و مجاز است كه به هيچ وجه استدلال‌پذير نيستند و پس از نزول قرآن كريم، رئيسان مذاهب اسلامي معارف الهي را به صورت منقول و خالي از استدلال به نسل بعد منتقل كرده‌اند؛ اما علامه طباطبايي عقل قرآني را «مطابقت با فطرت بشري» معنا و تفسير مي‌كند.

Since long ago, the scholars have considered using one's intellect for explaining the divine knowledge. Similarly, in the Holy Quran, making use of the intellect has been stressed upon. The terms taʿqilūn and tadabbarūn and the like are found in many verses, which shows the Quran's attention to the faculty of intellect. Considering the importance and position of the intellect in Islamic teachings, we have investigated intellectualism in the Quran from Arkoun's view and that of Allamah Tabataba'i in a comparative manner by gathering library data. We then concluded that Arkoun considers the concept of the intellect in the Quran as something different from the argumentative intellect. He classifies the Islamic concept of intellect into three periods of 'formation of the Islamic thought', 'Islamic classic period', and 'scholastic period', maintaining that the Islamic intellect follows the revelation, and the term ʿaql in the Quran refers to emotional and metaphoric notions that cannot be argued. Besides, after the revelation of the Quran, the heads of the Islamic denominations have transferred the divine knowledge to the next generation with no argumentation. Allamah Tabataba'i, however, interprets the Quranic intellect as conformed to human nature.