بررسي جايگاه و ارتباط حق و خير در نهج‌البلاغه

Investigating the position and relationship between right and good in Nahj al-Balaghah

تعريف مستقل يا درهم‌تنيدة دو كليدواژة «حق» و «خير» و تقدم يكي بر ديگري، از مباحث پيشينه‌دار و چالش‌برانگيز در حوزة نظري فلسفة اخلاق است. نوع نگاه به اين موضوع بنيادينِ هنجار اخلاقي، در ميان انديشمندان متقدم و متجدد، انديشه‌ها و مكاتب اخلاقي گوناگون و گاه متضاد را پديد آورده است. نوشتار حاضر، ضمن نگاهي گذرا به نظريات مهم اين عرصه، با واكاوي و تحليل سيرة علوي بر اساس نهج‌البلاغه، با استفاده از روش توصيفي- تحليلي نشان مي‌دهد منش حضرت(ع) به عنوان يك معيار اصيل اسلامي، با نفي نگاه تقدس‌گرايانه به امر حكومت و ارائة يك الگوي حاكميت زميني، بر اصل نخستين حق‌مداري بنا شده است. حق‌محوري امام(ع) در مواردي با مفهوم خير، انطباق داشته و گاهي به‌ظاهر، با خير در تزاحم است. از مصاديق تزاحم حق با خير در نهج‌البلاغه، مي‌توان به حق حيات، حق مساوات، حق آزادي‌هاي سياسي همچون حق آزادي در انتقاد و اعتراض، انتخاب حاكم، نوع حكومت و تجديد بيعت با حاكم اشاره كرد. به‌هنگام تزاحم، تقدم حق بر خير، با پشتوانه ضروري و عقلاني آگاهي‌بخشي كه خير فردي و جمعي را به دنبال دارد، هويدا مي‌شود. در كنار اين، شيوة امير المؤمنين(ع) به الزام در حق‌گرايي و توصية صريح يا ضمني به خيرگرايي، فلسفة عملكرد قرآني ايشان را در نيل به هدف غايي آفرينش انسان يعني نيل به كمال كه به معناي اصالت دادن به خير است، نمايان مي‌سازد.

The independent or intertwined definition of the two keywords Right and Good and the precedence of one over the other has been a long-standing and challenging issue in the theoretical field of moral philosophy. Various and sometimes contradictory ideas and moral schools have been established among the early and modern thinkers through different views on this fundamental issue of moral norms. Using a descriptive-analytical method the study shows that the conduct of the Imam, as a genuine Islamic criterion, has been based on the first principle of rule of law as it rejects the sacred view toward the government and provides a model of earthly governance. The righteous conduct of the Imam sometimes complies and other times seems in conflict with good. Some examples of the conflict between right and good in Nahj al-Balaghah include the right to life, the right to equality, the right to political freedoms such as freedom of criticism and protest, the choice of the ruler, the type of government, and renewal of allegiance to the ruler. The precedence of the right over the good is manifested in times of conflict, with the essential and rational support of awareness that leads to individual and collective good. Besides, the manner of Imam Ali (PBUH) in obliging the righteous conduct and explicitly or implicitly recommending goodness reveals his philosophy of Quranic action to achieve the ultimate goal of human creation, which is perfection through the originality of the good.