تأملي در چند اصطلاحِ «قمار» با تأكيد بر ديوان خاقاني‌شرواني

Contemplation on some gambling terms emphasis on Khāghāni Sharvāni's Divān

خاقاني ­شرواني از جمله شاعراني است كه در مقايسه با ساير سخنوران، بيشترين استفاده را از ظرفيت­هاي زبان برده ­است. يكي از شگردهاي شعري وي در تصويرسازي و مضمون پردازي­هاي شاعرانه، بهره­ گيري از عناصر قمار و اصطلاحات مرتبط با دو بازي «نرد» و «شطرنج» است؛ به­ گونه­اي كه مي­توان وي را چه از نظر كمّي و چه از نظر كيفي، برجسته­ ترين سخنگوي پارسي در اين زمينه قلمدادكرد. با وجود كوشش­ هاي بسيار از سوي شارحان و خاقاني­ پژوهان، بيشترِ اين مصطلحات به درستي و با دقت درك و تبيين نشده ­است. در اين پژوهش، با بهره ­گيري از شواهد درون­متني و برون­متني، برخي از اين عبارات و واژگان، نظيرِ «كعبتين واماليدن»، «دو شش را دو يك شمردن» و «عري»، بررسي و تحليل شده­؛ و در ضمنِ دستيابي به نكاتي نويافته در خصوص لوازم، قواعد و كيفيت نرد و شطرنج باختن قدما؛ شرح دقيق و صحيحي از ابيات مورد نظر به دست داده ­شده ­­­است. در توضيح يك مورد نيز (مقامري­صفت) شيوه­اي از رسم ­الخط كهن در استنساخ دستنويس­ هاي ديوان خاقاني، همراه با ارائة شواهد متعدد، شناسايي و معرفي شده­است.

Khāqāni Sharvāni, is one of the Persian poets who, compared to other poets, has made the most use of the capacities of language. One of his artistic techniques in poetic illustration and theme making, is the use of gambling elements and terms related to the two games "backgammon" and "chess"; in a way that he can be considered as the most prominent Persian poet in this field, both quantitatively and qualitatively. Despite many efforts by scholars and commentators of Khāghāni's Divān, most of these terms have not been properly understood and explained. In this study, based on the use of in-text and out-of-text evidence, some of these phrases and words has been reviewed and analyzed; and while gaining new insights into the rules, and quality of the old backgammon and chess game; an accurate and correct interpretation of the verses is provided.In the explanation of one case, a method of old writing style in scribing the manuscripts of Khāghāni's Divān, along with providing numerous evidences, has been identified.