ماهيت شناسي الگوريتم اجتهاد

تلاش اين مقاله يافتن پاسخ اين مسئله است كه: آيا مي توان روش هايي را كه فقيهان در استنباطات خود به كار مي برند، با جزئياتي كه در ذهن فقيه مي گذرد، كشف كرد و شبيه سازي نمود؟ اگر مي توان، چگونه؟اگر استنباط (اجتهاد در اصطلاح فقهي)، تلاش معرفتي روشمند براي كشف موجّه «حُكم» در مورد «فعل مكلف» باشد و اگر عمليات استنباط و اجتهاد (فرآيند استنباط)، فعل ‌و انفعالاتي باشد كه فقيه براي كشفِ نظر شارع، به‌صورت مرحله ‌به ‌مرحله انجام مي‌دهد تا از نقطه شروع (مواجه با مسئله)، به نقطۀ پايان (صدور فتوا) برسد؛ و اگر روش‌شناسي و ارائه الگوريتم كه تعيين و توصيف دقيقِ مرحله ‌به‌ مرحله و قدم ‌به ‌قدمِ عمليات حلّ يك مسئله است، به‌طوري كه نقطۀ آغاز و پايان، تعداد مراحل، ترتّب منطقي مراحل، دستورالعمل‌هاي اجرايي در هر مرحله بدون حفرۀ ميان دستورالعمل‌ها، توصيف شده باشد، آن گاه به‌نظر مي‌رسد كه مي‌توان عمليات اجتهاد و استنباط را به‌صورت الگوريتمي توصيف كرد. چگونگي اين كار، با دو روشِ استقراي ميدانيِ عملكردِ فقيهان و تحليل آن ها با رويكرد كشفِ روش است و دوم قياسي بر اساس الزامات علّي معلولي موجود در دانش فقه و اصول فقه، انجام پذيرست.هر فقيهي روشِ استنباطي دارد كه با تحليل عملكرد او در استنباطاتش مي توان به جزئيات روشيِ او به مقداري كه استفاده كرده است، دست يافت و براساس آن، روش هاي مختلف فقيهان را نيز به مطالعۀ تطبيقي گذاشت. همچنين مي توان بر اساس روشِ قياسي در كشف روند استنباط، روش هريك از آن ها را اعتبارسنجي كرد.