بررسي ميزان و چگونگي كاربرد تناسبات در شمسه هاي كاشي‌ كاري شده مساجد شيخ لطف الله و سيد اصفهان

A study of the amount and method of using of ratios in tiled Shamseh patterns in two mosques of Sheikh Lotfollah and Seyed Isfahan

كاربرد تناسبات در آرايه‌هاي معماري ايران متناسب با كاربرد آن در معماري، در ادوار مختلف رشد يا افول داشته است. مساجد دوره صفوي و قاجار، از متناسب‌ترين بناهاي ايراني محسوب مي‌شوند كه زيبايي تزئينات آن‌ها، به‌واسطه استفاده از تناسبات هندسي جلوه بيشتري مي‌يابد. در اين پژوهش كاشي‌هاي مساجد شيخ لطف‌الله و سيد در اصفهان موردبررسي قرارگرفته و پرسش مطرح‌شده اين است كه پركاربرد‌ترين تناسبات به‌كاررفته در نقوش شمسه‌‌هاي اين دو مسجد چيست؟ چه شباهت‌ها و تفاوت‌ها‌يي در تناسبات آن‌ها وجود دارد؟ هدف اين پژوهش، دستيابي به ميزان و چگونگي استفاده از تناسبات طلايي و ايراني در شمسه‌هاي اين مساجد است. روش تحقيق توصيفي- تحليلي و روش داده اندوزي، كتابخانه‌اي و ميداني بوده است. نتايج حاكي از آن است كه تناسبات بكار رفته در شمسه‌هاي كاشي‌كاري اين مساجد تفاوت آشكاري دارند. اگرچه در شمسه‌هاي هر دو مسجد از تناسبات طلايي و ايراني استفاده‌شده اما در مسجد شيخ لطف‌الله، نسبت‌هاي بين 1 و 2، حدود 12درصد بيشتر از مسجد سيد از استفاده‌شده است. همچنين استفاده‌ از نسبت‌هاي ايراني 2√ و 3√، در مسجد سيد به نسبت مسجد شيخ لطف‌الله، حدود 26درصد كاهش‌يافته كه مي‌تواند ناشي از تغييرات ايجادشده در دوره قاجار و تأثيرات آن بر هنر و معماري آن دوران باشد ازجمله روند كم‌رنگ شدن اهميت استفاده از هندسه و تزايد گونه‌هاي جديد تزييني.

The use of proportions in Iranian architectural decorations has increased or decreased due to its application in architecture in different periods. The Safavid and Qajar mosques are among the well-proportioned buildings in Iran and the beauty of their decorations is further enhanced by the use of geometric proportions. In this research, the tiles of Sheikh Lotfollah and Seyed mosques in Isfahan have been examined and the question is what are the most widely used proportions used in the Shamseh patterns of these two mosques? What are the similarities and differences in their ratios? The purpose of this study is to achieve the amount and method of using golden and Iranian ratios in the Shamseh patterns of two buildings. The research method was descriptive-analytical and the data collection method was library and field investigation. The obtained results indicate that the ratios used in the Shamseh patterns of these two mosques are clearly different. Although golden and Iranian proportions have been used in Shamseh patterns of both mosques, but in Sheikh Lotfollah Mosque, the ratios between 1 and 2 are about 12% more than Seyyed Mosque. Also, the use of Iranian ratios √2 and √3 in Seyyed Mosque have been reduced by about 26% compared to Sheikh Lotfollah Mosque, which could be due to changes in the Qajar period and their effects on the art and architecture of that period, including the declining trend of geometry and Increasing new decorative species.