تأثيرگذارترين صوفيان و مهم‌ترين موضوعات عرفانيِ سدۀ دوم تا چهارم هجري

No title

بازتاب تعاليم و تأثير انديشۀ صوفيان سده‌هاي دوم تا چهارم كه دورۀ شكل‌گيري تصوف است، از مباحث مهمي است كه در اين مقاله به‌صورتي آماري و تحليلي به آن پرداخته شده است. در نتيجۀ تفحص در كتب تعليمي تصوف كه در سده‌هاي چهارم تا هفتم تدوين شده است، بيست‌وپنج تن از صوفيان برجستۀ قرون دوم تا چهارم كه سخنان آن‌ها بسامد بالاتري در اين كتب داشته‌اند، به‌تفكيك قرن شناسايي‌شده‌اند. وجه عمدۀ تعليم صوفيان بزرگ سدۀ دوم همچون حسن بصري، سفيان ثوري، ابراهيم ادهم، عبدالله مبارك، رابعه عدويه، معروف كرخي و ابوسليمان داراني، فضايل اخلاقي، زهد و رياضت در چهارچوب دستورات شرعي است، اما موضوع تعاليم عرفاي سدۀ سوم يعني بايزيد بسطامي، ذوالنون مصري، ابوسعيد خراز، سهل تستري، ابوالحسين نوري، حسين منصور حلاج، سري سقطي، ابوتراب نخشبي، يحيي معاذ رازي، ابوعثمان حيري و ابراهيم خواص، معرفت، سماع، عزلت، حيرت و فنا است كه عموماً براي اولين بار در اين سده مطرح‌ شده و تصوف را از سلوكي اخلاقي و زهدگرا به‌جانب مكتبي معرفت‌شناختي مبتني بر سلوك عملي و آداب و احوال بديع سوق داده است؛ همچنان كه بيشتر موضوعات اين قرن مربوط به توحيد، معرفت و پس‌ از آن محبت و توكل است. اما تصوف سدۀ چهارم با صوفياني چون ابوبكر واسطي، ابوعلي رودباري، ابوبكر شبلي و ابوعبدالله خفيف به‌شدت تحت‌تأثير تعليم صوفيان تصوف دو سدۀ پيشين است و گويا حرف تازه‌اي ندارد. به‌طور كلي، مهم‌ترين موضوعات قرون دوم تا چهارم تصوف عبارت‌اند از: زهد و معرفت. موضوعات توحيد، محبت، اخلاق، توكل و فقر در جايگاه بعد قرار دارند. از ميان اين صوفيان، جنيد بغدادي بيشترين تأثير را داشته و در طرح بسياري از موضوعات در جايگاه نخست است. پس از وي به‌ترتيب سهل تستري و شبلي قرار دارند. چهار چهرۀ برجستۀ ديگر عبارت‌اند از ذوالنون مصري، ابوالحسن نوري، ابوسعيد خراز و بايزيد بسطامي.

No abstract