يك مدل نظري براي مطالعۀ روابط همسايگي در محيط‌هاي مسكوني

زندگي در سكونتگاه‌هاي شهري معاصر، الزاماً با همجوار شدن گروه‌هاي مختلف مردم همراه است. تجربۀ‌ تاريخي سكونت انسان در مناطق مختلف جهان نيز مؤيد اين مطلب است. بر اين اساس، مطالعۀ‌ قانونمندي‌هاي همجواري به‌طور عام و قانونمندي‌هاي روابط اجتماعي ساكنان همجوار در محيط‌هاي مسكوني، به‌طور خاص، ضرورت و موضوعيت پيدا مي‌كند. هدف اصلي مقالۀ‌ حاضر، پاسخ به يكي از مهم‌ترين دغدغه‌هاي برنامه‌ريزان و طراحانِ عرصه‌هاي مسكوني، يعني چگونگي تأثير ويژگي‌هاي كالبدي محيط‌ بر روابط همسايگي است. به اين منظور، در گام نخست تلاش شده با مرور منابع اصلي، متغيرهاي مؤثر بر روابط همسايگي شناسايي و دسته‌بندي شوند و در گام بعد، با روش استدلال منطقي، چگونگي اثر اين متغيرها بر يكديگر و در نهايت بر روابط همسايگي تبيين شود. يافته‌هاي اين مقاله نشان مي‌دهد كه روابط همسايگي در وهلۀ‌ اول از «ويژگي‌هاي فردي و اجتماعي‌اقتصادي ساكنان»، مانند ويژگي‌هاي شخصيتي، وضعيت تأهل، جنسيت، مدت‌زمان سكونت، مالكيت و قوميت و نژاد تأثير مي‌پذيرد. ويژگي‌هاي كالبدي محيط نيز تسهيل‌كننده يا بازدارندۀ‌ شكل‌گيري و تداوم روابط اجتماعي همسايگان است. سه دستۀ‌ اصلي متغيرهاي كالبدي مؤثر بر روابط همسايگي، متغيرهاي مرتبط با كليت محيط (تراكم مسكوني و ويژگي‌هاي ظاهري محيط)، متغيرهاي مرتبط با «فضاي عمومي» (اندازه، شكل، محصوريت و ويژگي‌هاي كف و لبۀ فضاي باز عمومي، همچنين ويژگي‌هاي تسهيلات خدمات محلي) و متغيرهاي مرتبط با «دانۀ‌ مسكوني» (گونۀ مسكن و دسترس‌پذيري و رؤيت‌پذيري فضاي عمومي از دانۀ مسكوني) هستند. از سوي ديگر، با توجه به اينكه «معني» سازوكار ارتباط افراد با محيط است، افراد بر اساس معنايي كه فعاليت‌ها و ويژگي‌هاي كالبدي محيط براي آن‌ها دارد با يكديگر تعامل مي‌كنند. بر اين اساس، چگونگي تأثير متغيرهاي كالبدي محيط (متغيرهاي مستقل) بر روابط همسايگي (متغيرهاي وابسته) از طريق متغيرهاي مرتبط با معني (متغيرهاي ميانجي) قابل توضيح است. به‌عنوان نتيجۀ نهايي مقاله مي‌توان گفت كه «كيفيت‌هاي ادراكي محيط كالبدي» با اثرگذاري بر «احساس تعلق به اجتماع و مكان همسايگي» بر «بُعد ساختاري و بُعد تعاملي روابط همسايگي» مؤثر است. چگونگي ارتباط اين متغيرها با يكديگر در قالب يك مدل نظري ارائه شده است. مدل مذكور مي‌تواند براي مطالعۀ روابط همسايگي در زمينه‌هاي مختلف فرهنگي‌اجتماعي مورد استفادۀ پژوهشگران قرار گيرد.