فراز و فرود اعتماد در ايران طي نيم‌قرن اخير: نگاهي به روندها، علل و پيامدها

The ups and downs of trust in Iran during the last half century: A look at trends, causes, and consequences

داده‌هاي اجتماعي موجود براي چند دهۀ اخير، حاكي از آن است كه جامعۀ ايران دچار يك بحران اعتماد فراگير و عميق شده است. توزيع ميزان اعتماد عمومي در كشورهاي مختلف جهان بر اساس داده‌هاي پيمايش جهاني ارزش‌ها، نشان مي‌دهد كه ايران با سطح اعتمادي در حدود 15 درصد جزو كشورهاي «كم-اعتماد» جهان است؛ درحالي‌كه در جوامعي نظير كشورهاي اسكانديناوي، هلند و چين اين ميزان بالاتر از 60 درصد و در كشورهاي ديگري نظير استراليا، كانادا، سوئيس، آفريقاي جنوبي و ويتنام بين 40 تا 60 درصد است. در مقابل، كشورهاي كم‌اعتمادي هم وجود دارند كه ميزان اعتماد در آن‌ها زير 10 درصد است (كه عمدتاً شامل كشورهايي آفريقايي و نيز يوگسلاوي سابق مي‌شوند كه نوعي جنگ داخلي و نسل‌كشي را تجربه كرده‌اند و يا مناطقي در آمريكاي لاتين كه تحت كنترل كارتل‌هاي مواد مخدر هستند). در اين مقاله، تغييرات اعتماد در سه سطح- اعتماد عمومي، اعتماد سياسي و اعتماد نهادي (يا اعتماد به گروه‌هاي شغلي) - بررسي شده‌اند. داده‌ها نشان مي‌دهند به‌رغم وجود روندها و نيروهاي اعتمادزا، ميزان اعتماد در تمامي اين سطوح روند نزولي داشته‌اند و جامعۀ ايران با يك بحران بي‌اعتمادي فراگير دست‌به‌گريبان است. چيزي كه بر اهميت اين موضوع مي‌افزايد آن است كه شاخص ميزان اعتماد اجتماعي، همبستگي مستقيمي با بسياري از شاخص‌هاي ديگر حيات اجتماعي دارد كه نشان‌دهندۀ يك جامعۀ سالم، كارا و اميدوارند. پيامد اين وضعيت را بر اساس دو مدل مورد بررسي قرار داده‌ايم؛ در يك مدل سه‌وجهي (جامعه، دولت و بازار)، اين فرضيه را طرح كرده‌ايم كه با ضعيف شدن ضلع جامعه دو نيروي زور و پول به‌عنوان نماد دو ضلع دولت و بازار فضاي اجتماعي را پر مي‌كنند. اين تغييرات هم در سطح سيستميك (براي مثال ظهور و رشد شركت‌هاي خصولتي) و هم در سطح نظام شخصيت بروز خواهد كرد. جنبه‌اي ديگر از تحولات جامعۀ ايران را بر اساس ماتريسي متشكل از اعتماد سياسي و اعتماد عمومي توضيح داده‌ايم. در نظر گرفتن دو سطح بالا و پايين براي هريك از اين دو نوع اعتماد در اين ماتريس، منجر به ايجاد چهار تركيب عمده مي‌شود و داده‌هاي تجربي پيش‌گفته جامعۀ ايران را در تركيبي قرار مي‌دهد كه محتمل‌ترين وضعيت‌هاي پيش روي آن بحران و آشوب است. اين‌همه گوياي آن است كه با مشكلي عميق، جدي و نگران‌كننده مواجه هستيم كه نياز به پاسخي جامع و انديشيده دارد و همين امر مواجهۀ علمي، تجربي و دقيق با اين پديده را ضروري مي‌سازد. اين مقاله گامي در آن جهت است.

The existing data for the past few decades indicate that the Iranian society is struggling with a widespread crisis of trust. The global distribution of trust based on WVS data shows Iran among the low-trust countries (with 15% of population trusting others), while other societies such as Scandinavian countries, the Netherlands, and China have reported trust levels above 60%, others such as Australia, Canada, Switzerland, South Africa, and Vietnam are between 40 and 60%, and scores of less than 10% have been reported for low-trusting countries such as some African countries and the new states formed out of the former Yugoslavia that have either experienced a civil war, genocide, or are run by drug cartels. In this article, we have studied the changes in the level of trust in three areas – general trust, political trust, and institutional trust. The empirical data show a decline in all these three areas. What adds to the seriousness of this declining trust is the close association between trust and other indicators of societal well-being. We have discussed the implications of this situation by placing the empirical findings in two conceptual frameworks. In one framework -- in which the society is understood as a triangle of state, market, and community – the decline of trust is taken as a sign of the decline of community and, consequently, the rise of the power of state and market. This is reflected at both institutional and individual levels, as evident in the rise of ‘governmental-public-sector’ and ‘selfish individualism’. In the second framework, the findings are situated in a 2X2 matrix of high/low social/political trust. Of the four possible combinations in this matrix, the situation in Iran seems to be corresponding with a low/low combination on both dimensions, the most likely outcomes of which are crisis and chaos/disintegration. Altogether, the data indicate that Iran is facing a deep, serious, and worrisome crisis of trust -- a situation that requires a thorough and well-thought response based on a scientifically robust, precise, and empirical account of the current situation. This article is a step in that direction.