قرآن دست‌مايه‌ي مساوات يا غيريّت‌سازي: گفتمان‌هاي مدرن جهان اسلام و تفسير اجتماعي آيه‌ي 13 سوره حجرات

The Qur'an: the basis of equality or otherness

آيه سيزدهم سوره حجرات مهمترين آموزه اسلامي در نفي نژادپرستي، بازنمايي يگانگي هستي انسان‌ها و به رسميت شناختن پرهيزگاري به عنوان تنها شاخص فضيلت انسان‌ها بر يكديگر است. در واقع گرچه اين آيه مهمترين آموزه اسلامي در زمين يكانگي هستي بشري و نفي هر نوع نژادپرستي و شاخص‌هاي غيراخلاقي براي برتري انسان‌ها بر يكديگر است؛ اما همين آيه دستمايه تلاش‌ گفتمان‌ها و جريان‌هاي مختلف در جهان اسلام براي غيريت‌سازي قرار گرفته است. اين پژوهش با بررسي سير تطور آراء مفسران اسلامي درباره اين آيه، تلاش خواهد كرد نشان دهد چگونه درك از اين آيه با گذار به دوره مدرن تغيير يافته است و گفتمان‌هاي مدرن در جهان اسلام بر تفسير اين آيه اثرگذار بوده‌اند. در تفاسيري كه از اين آيه ارائه شده است، در مجموع مي‌توان ردپاي چهار گفتمان فكري ـ اجتماعي در جهان اسلام را يافت: ملي‌گرايي ايراني ـ شيعي، ملي‌گرايي عربي ـ سني، پان ـ اسلاميسم و غرب‌ستيزي و ساينتيسم و مدرنيسم غربي. با اينكه همه اين گفتمان‌ها در نفي نژادپرستي هم‌نوا هستند، اما عملا اين آيه را دستمايه‌اي براي غيريت‌سازي عليه يكديگر ـ به شكل آشكارا يا پنهان ـ به خصوص براساس «ملي‌گرايي» قرار داده‌اند.

The thirteenth verse of Surah Al-Hujurat is the most important Islamic teaching in denying racism, representing the unity of human beings and recognizing piety as the only indicator of human virtue over each other. Although this verse is the most important Islamic teaching on the unity of human existence and the denial of any kind of racism and immoral characteristics for the superiority of human beings over each other; but this verse is the basis of the efforts of various discourses and currents in the Islamic world for denationalization. This study, by examining the evolution of Islamic commentators' views on this verse, will try to show how the understanding of this verse has changed with the transition to the modern period and modern discourses in the Islamic world have influenced the interpretation of this verse. In the interpretations of this verse, one can find traces of four socio-intellectual discourses in the Islamic world: Iranian-Shiite nationalism, Arab-Sunni nationalism, Pan-Islamism and anti-Westernism, and Western scientism and modernism. Although all of these discourses are consistent in their denial of racism, in practice they use this verse as a pretext for denigrating each other, overtly or covertly, especially on the basis of "nationalism."