ملوك‌الطوايفي، دولتِ ملي يا دولت ملت: واكاوي فهم دولت- ملت در انديشۀ روشنفكران دورۀ قاجار

Feudalism, Nation-State or National State: Analysis of Intellectual’s Interpretation of the Modern State in Qajar Era

مقدمه: پرسش اساسي مطالعه حاضر پيرامون واكاوي مفهوم دولت مدرن در انديشه‌هاي متفكران دوره قاجار و نوع نگاه هنجاري آن‌ها در زمينه تعريف محدوده و چارچوب دولت مدرن مدون شده است. هدف و روش: مطالعه حاضر در چاچوب جامعه‌شناسي تاريخي مبتني بر شناسايي روندهاي موجود دولت‌سازي در دوره قاجار و عرصه سياسي-اجتماعي در آن دوره، درصدد بررسي ساختمان ذهني-فكري روشنفكران ايراني دوره قاجار پيرامون دولت و سياست در هنگامه كشاكش اوليه ميان سنت و مدرنيته برآمده است. يافته: تحليل مستندات موجود حاكي از آن است كه توفيق در اقداماتي چون حذف گروه‌هاي مخالف و مركزيت بخشي به قدرت، نوسازي دستگاه ديوان يا اصلاح ساختار ارتش، و حتي قرار گرفتن در مدار نظام اقتصاد جهاني، به خودي خود نمي‌توانست به تكوين دولت مدرن در ايران عصر قاجار بيانجامد؛ در مقابل موضوع سرزميني‌شدن (مرزهاي مشخص) و انباشت سرمايه در تأمين منابع مالي، از محوريت اساسي برخوردار بودند. همچنين، از ميان روشنفكران منتسب به عصر مشروطه، ميرزا ملكم خان با تأكيد بر انحصار قدرت و كنترل ابزار اجبار، استقرار دستگاه ديوان كارآمد، تجديد ساختار ارتش، لزوم وحدت ملي و مهيا ساختن شرايط توليد و انباشت سرمايه، تصور روشن و جامع‌تري از ماهيت، چيستي و كارويژه‌هاي دولت ارائه داد. نتيجه: علاوه بر آن، مهمترين نكته در راستاي بنيان‌هاي فكري دولت مدرن در ايران عصر قاجار همپوشاني تفكرات انديشمندان محوري آن دوره از جمله ميرزا ملكم خان با تفكرات متفكراني مانند چارلز تيلي است كه هر دو بر تناسب وضعيت جوامعي مانند ايران (چندفرهنگي-چندقومي) با ساختي از قدرت به نام "دولت ملي" به معناي نوعي دولت مدرن فراگير به لحاظ فرهنگي-قومي (ايالات متحده و سوئيس) در مقابل "ملت-دولت" به مثابه دولت مبتني بر ملت واحد (مانند آلمان) تأكيد دارند.

The main question of the present study is to analyze the concept of the modern state in the thinkers’ thoughts of the Qajar era and their normative view on the definition of the scope and framework of the modern state. Using historical sociology, this paper attempted to recognize the state-building trends and investigate the mental-intellectual structure of Iranian intellectuals about state and politics in the Qajar period. The analysis of the available documents reveals that the practices such as eliminating opposition groups and centralizing power, modernizing the judiciary or reforming the structure of the army, and even entering the global economic system, by themselves could not result in the formation of a state. In contrast, the issue of territorialization and the accumulation of capital in modern Persia were central in the state-building process. In addition, Mirza MalekomKhan, a leading intellectual in the Constitutional era, enlightened the nature of the state and its mechanisms by emphasizing the monopoly of power, the establishment of an efficient court, the restructuring of the army, and the need for national unity. It is important to note that MalekomKhan’s ideas about the intellectual basis of modern state overlap with Charles Tilly’s; they both believed that in multi-ethnic societies such as Iran, building a national state based on a territory like the United States and Switzerland is more suitable.