بررسي الگوها و گونه‌شناسي كالبدي ايوان در خانه‌هاي تاريخي؛ مطالعه موردي: خانه‌هاي قاجار و پهلوي‌ اول شهر تبريز

مطالعه‌ي فضاهاي معماري ايران و خانه‌هاي تاريخي نشان‌دهنده‌ي تركيب و ارتباط سه فضاي باز، بسته و نيمه‌باز است. ارتباط بين اين سه فضا و به‌طوركلي ارتباط درون و بيرون، يكي از اصول معماري ايراني است. ايوان به‌عنوان يك فضاي نيمه‌باز، علاوه بر ارتباط و فصل مشترك فضاهاي باز و بسته، كاركردهاي مختلف عملكردي، اقليمي، فرهنگي و كالبدي دارد. همچنين غالباً معياري براي تشخيص ارزش و هويت معماري و اجتماعي صاحبان خانه‌هاي تاريخي محسوب مي‌شود. در اين پژوهش براي نيل به هدف اول كه شناخت و گونه‌شناسي ايوان‌ها در دوره‌ي قاجار و پهلوي اول است از طريق روش توصيفي تحليلي و مطالعه‌ي تطبيقي با استفاده از منابع كتابخانه‌اي به بررسي گونه‌شناسي و مفهوم ايوان پرداخته شده و در ادامه مبتني بر مشاهدات ميداني و برداشت‌هاي صورت‌گرفته از ايوان‌ خانه‌ها، تلاش مي‌شود تا ويژگي‌هاي كالبدي ايوان در دوره‌هاي قاجار و پهلوي اول بر پايه‌ي دو نظام دقيق »كالبدي و فضايي « و »كاركرد و عملكردي «، تحليل شود. بعد از ارائه‌ي الگوها و مقايسه‌ي نظام‌هاي كالبدي در چهار دوره‌ي (اوايل، اواسط و اواخر قاجار و پهلوي اول) يافته‌هاي زير به دست مي‌آيد. با بررسي ايوان‌ها ازنظر الگويي، مي‌توان آن‌ها را بر اساس ويژگي‌هاي نظامي كالبدي خانه‌ها در سه گونه‌ي »ايوان دركل «، »ايوان‌ درميان « و »ايوان بيرون‌زده « بررسي و دسته‌بندي كرد. درباره‌ي هدف نهايي پژوهش كه چگونگي و چرايي تغييرات در ايوان‌ها است اين نكته قابل‌بيان است كه ايوان، مانند ديگر اجزا و عناصر خانه‌هاي تاريخي انعطاف‌پذير بوده و براثر تغييرات ايجادشده در سطح جامعه و معماري، پيكره‌بندي و سازمان فضايي و مخصوصاً كالبد ايوان‌ها تغيير يافتند. در پي تحولاتي كه بعد از جنگ ايران و روسيه در ايران پديد آمد، زنجيره‌اي از حوادث به وجود آمد كه در دوره‌ي پهلوي اول به اوج خود رسيد. مجموعه‌اي از عوامل سياسي، اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، شهري كه بر الگوي معماري خانه‌ها و ايوان‌ها اثر گذاشته‌اند. از مهم‌ترين اين عوامل كه بر تغييرات ايوان‌ها تأثير زيادي داشتند مي‌توان به ارتباط با كشورهاي غربي، تضعيف باورها و ارزش‌ها، افزايش جمعيت، تمكن مالي صاحب‌خانه و تحولات نوسازي و شهري اشاره كرد.