بررسي وجود نظم شبه تناوبي در تزئينات گنبدخانه تاج الملك مسجد جامع اصفهان

براي پوشاندن سطوح توسط اشكال هندسي، از دو شيوه تناوبي يا شبه‌ تناوبي استفاده مي شود. در روش تناوبي واحد تكرار بر مبناي تقارن انتقالي است؛ اما روش شبه‌ تناوبي فاقد تقارن انتقالي و بسيار پيچيده تر از روش تناوبي است. نظم شبه‌ تناوبي از جمله انتظام‌هاي خُرد‌مقياس موجود در مواد طبيعي نيز هست. شبه ‌بلورها مواد داراي اين نظم كه در اواخر قرن بيستم به وجود آنها پي برده شد تقارني خاص از خود بروز مي‌دهند و قواعد بلورنگاري متعارف را كه بر مبناي تقارن انتقالي است؛ نقض مي‌كنند. تحقيقات اخير در اين زمينه نشان مي ‌دهند كه معماران ايراني از قديم با نظم شبه ‌تناوبي آشنايي داشته‌ اند. استفاده از اين نظم تاكنون در تزئينات سه بناي تاريخي ايران به اثبات رسيده است كه قديمي‌ ترين آنها گنبد كبود مراغه و مربوط به اواخر قرن ششم هجري (اواخر عهد سلجوقي (سلجوقيان عراق)) مي ‌باشد. سوال اصلي تحقيق اين است كه آيا بناي ديگر (قديمي تر)ي در ايران وجود دارد كه داراي تزئيناتي با نظم شبه‌ تناوبي باشد؟ اين مقاله با اين فرضيه كه معماران ايراني حداقل از اوايل دوره سلجوقي سابقه آشنايي با اين نظم خاص هندسي را داشته اند؛ هدف اصلي خود را در بررسي تزئينات گره چيني گنبدخانه تاج الملك (481ه.ق) كه از بناهاي مهم اين عصر است قرار داده است. روش تحقيق اين مقاله بر مبناي روش تحقيق توصيفي تحليلي و استدلال منطقي مي باشد؛ كه بر طبق آن، شبكه زيرساختي هندسي در تزئينات گره چيني بناهاي مطالعه شده قبلي مورد مقايسه قرار گرفته و مبنايي جهت دستيابي به نتايج جديد در اين تحقيق شده اند. با مقايسه نظم موجود در نقوش گنبدخانه تاج‌الملك با ساختار شبه‌بلورها، مشخص شد كه حداقل يكي از گره ‌چيني ‌هاي داخلي آن داراي چينشي با نظم شبه‌ تناوبي (از نوع تقارن دوراني درجه هفت) مي ‌باشد. بدين ترتيب، اين قديمي ‌ترين نمونه معماري از هنر هندسه داراي نظم شبه‌ تناوبي در ايران مي ‌باشد كه تاكنون شناسايي و معرفي شده است و قدمت استفاده از نظم شبه ‌تناوبي در معماري ايراني به اواخر قرن پنجم هجري انتقال مي ‌يابد.