بررسي تحول سازماندهي فضايي در معماري مدارس دوره اسلامي: مطالعه تطبيقي دوره‌هاي سلجوقي، تيموري، صفوي و قاجار

با ورود اسلام به ايران، دانش‌ اندوزي كه اين بار با دين پيوندي مستحكم داشت در اين سرزمين به شكوفايي مي ‌رسد. با اينكه در دوره هاي بعد، مدارس مستقل از مساجد به وجود آمدند؛ اما پيوند ميان مسجد و مدرسه به دليل تعليمات مذهبي در مدارس دوباره شكل گرفت و به مسجد مدرسه در معماري اسلامي منتصب شد. ادغام دو عملكرد مسجد و مدرسه به شكل‌گيري نوآوري ‌ها و خلاقيت‌ هاي فضايي در معماري اين بناها ختم شد. از اين رو معماري آن ها در ميان معماري اسلامي اهميت فوق العاده ‌اي داشته است. اين نوشتار با اين فرضيه كه كالبد مدارس ايراني در دوره سلجوقي تا دوره قاجار، سيري تحولي داشته است؛ در جستجوي يافتن ويژگي ‌هاي كالبدي مدارس ايراني در هر دوره تاريخي و نيز روند تحول سازماندهي فضايي آن ها از طريق بررسي نمونه‌ ها مي باشد. همچنين جهت درك بهتر و تحليل دقيق‌ تر تحولات سازماندهي فضايي، گونه‌ شناسي نظام ارتباط و نظام كالبدي مدارس سنتي چهار دوره تاريخي صورت گرفت. اين گونه‌ شناسي شامل موضوعاتي ازجمله نظام كالبدي، سازمان دهي فضايي، ارتباطات كالبدي، نحوه ارتباط فضاي آموزشي و نيايشي، شيوه‌ هاي تعريف فضا (بسته، باز و پوشيده) مي ‌باشد. روش گردآوري اطلاعات پژوهش، به لحاظ نوع نتايج توصيفيتحليلي و به لحاظ رهيافت تاريخيتفسيري است كه به شيوه تحليل گونه ‌شناختي و با شيوه گردآوري داده كتابخانه‌ اي (اسنادي) و با ابزار نقشه ‌خواني، سندخواني و فيش ‌برداري انجام شده است. يافته‌ هاي پژوهش نشان مي ‌دهد كه مدارس در هر دورۀ تاريخي، خصوصيات كالبدي ويژه اي پيدا كردند و همين امر سبب ايجاد تحولات فضايي از جمله فضاهاي اقامتي، آموزشي و نيايشي مطلوب در جهت نيازهاي طلاب بوده است. به‌عنوان مثال، ايوان ‌هاي مدارس سنتي در ابتدا كاركرد آموزشي داشتند و طلاب جهت امر مباحثه در ايوان ‌ها گردهم مي ‌آمدند. همچنين در برخي موارد كاركرد نيايشي نيز داشتند. در نتيجه با توجه به پژوهش حاضر و بررسي نمونه ‌هاي موردي، كالبد مدارس سنتي از لحاظ ويژگي ‌هاي اجزاي اصلي شامل (ايوان، حجره، مدرس، و...) و سازماندهي فضايي، تحولات تكاملي را در طي دوره‌ هاي سلجوقي، تيموري، صفوي، قاجار طي كرده ‌اند.