تحليل ديدگاه ابن‌سينا دربارۀ صفات خدا: بررسي مسئله منطقي شر

شرور در طول تاريخ تفكر ديني و فلسفي چالش‌برانگيز بوده‌اند. در گذشته، انديشمندان با تكيه بر شرور در قدرت، حكمت و عدالت خدا خدشه مي‌كردند، در حالي كه امروزه به گفتۀ هانس كونگ شر پناهگاه الحاد شده است. مسئلۀ شر دو گونه است: مسئلۀ منطقي شر و شر به منزلۀ قرينه‌اي عليه خداباوري. در مسئلۀ منطقي شر ادعا اين است كه وجود شرور با وجود خدايي كه داراي علم، قدرت و خيرخواهي مطلق است سازگار نيست؛ در حالي‌ كه در مسئلۀ دوم، شرور دليلي در ردّ خداباوري انگاشته مي‌شوند. اين مقاله، در پي بررسي مسئلۀ نخست از ديدگاه ابن‌سينا است. از آنجا كه اين مسئله در فرهنگ اسلامي قدمت چنداني ندارد، ابن‌سينا آن را صريحاً بررسي نكرده است، اما چه‌ بسا بتوان از مضمون آراي او دربارۀ صفات خدا، نظرش را در اين مسئله دريافت. در فلسفۀ ابن‌سينا، خدا فعليت محض است كه با جهان آفرينش رابطۀ ضروري علّيمعلولي دارد و از ويژگي‌هاي جسم و انسان منزه است. از همين رو، تصور او از صفات الهي با فهم عرفي فاصلۀ بسيار دارد. از ديدگاه ابن‌سينا، قدرت و ارادۀ خدا نه فقط مصداقاً، بلكه مفهوماً، عين علم خدا و محدود به جهان كنوني آفرينش است. بنابراين علم مطلق و قدرت مطلق خدا تنها موجودات اين جهان را فرامي‌گيرد، نه جهان‌هاي ممكن بسياري را كه مي‌توانيم فرض كنيم. همچنين خيرخواهي محض، هرچند زيبندۀ خداست، به اقتضاي ماهيت جود كه بايد بدون هر گونه چشم‌داشتي باشد، افعال او را فراتر از قضاوت‌هاي اخلاقي قرار مي‌دهد. بر اين اساس اصولاً جايي براي طرح مسئلۀ منطقي شر در نظام انديشه‌اي ابن‌سينا باقي نمي‌ماند و اين مسئله منحل مي‌گردد. روش تحقيق در اين مقاله، به تناسب مسئلۀ آن، روش تحليلي است.