نظريه اتحاد عمل و عامل و معمول و نقش آن در تبيين رابطه خودپرستي و خداپرستي

ملاصدرا اتحاد علم و عالم و معلوم را را در همۀ مراتب علم -و نه فقط مرتبۀ عقل- بر اساس اتحاد نفس و قواي آن اثبات كرده است. همان براهين ملاصدرا را با افزودن نظريۀ اتحاد نفس و بدن و نتيجه گرفتن اتحاد اعمال جوارحي با اعمال جوانحي و اتحاد هر دو با نفس عامل مي‌توان براي اثبات نظريۀ اتحاد عمل و عامل به كار برد. همان گونه كه در نظريۀ اتحاد علم و عالم و معلوم منظور از معلوم متحد با دو تاي ديگر معلوم بالذات است كه حكايتگر از معلوم بالعرض است، در مورد عمل هم مي‌توان معمول را به دو قسم معمول بالذات و معمول بالعرض تقسيم كرد و آنگاه نظريۀ اتحاد عمل و عامل و معمول را نتيجه گرفت. با تطبيق اين نظريه بر عملي كه عبادت ناميده مي‌شود مي‌توان اتحاد عبادت و عابد و معبود را به دست آورد و نشان داد كه آنچه اولاً و بالذات معبود آدمي واقع مي‌شود همان معبود علمي اوست كه با نفس او متحد است و اگر صحيح باشد از معبود عيني حكايت مي‌كند و گرنه مابحذاي خارجي ندارد. با اين بيان مي‌توان گفت در هر صورت (چه عبادت صحيح كه طي آن معبود حقيقي مورد پرستش قرار مي‌گيرد و چه عبادت غلط كه طي آن آنچه حقيقتاً سزاوار پرستش نيست عبادت مي‌شود) خداپرستي به گونه‌اي همان خودپرستي است. بر اساس مباني هستي‌شناسانۀ ملاصدرا به روش ديگر هم مي‌توان اين‌همانيِ خداپرستي و خودپرستي را اثبات كرد. اين يكتايي بر اساس دو مبناي وحدت شخصي حقيقت وجود و انحصار معبوديت در خداي متعال (يعني تنها وجودي كه آنچه غير او موجود دانسته مي‌شود وجه اوست و وجه يك چيز به وجهي همان چيز است) قابل اثبات است. با اين بيان، تقسيم معبود به بالذات و بالعرض منتفي مي‌شود چنان كه تقسيم معبود به حقيقي و غيرحقيقي هم رنگ مي‌بازد.