جايگاه ديالكتيك و تشابه (آنالوژي) در الهيات افلوطين

ابتدا فيلسوفان يونان باستان بودند كه «ديالكتيك» را در فلسفه به كار بردند، البته طي تاريخ فلسفه تغييراتي نيز در كاربرد آن ايجاد شد. «تشابه» نيز در آثار افلاطون به قوت وجود دارد. افلوطين نيز در انئادها ديالكتيك و تشابه را مطرح كرده است. در بررسي زبان دين افلوطين مي‌توان ديالكتيك و تشابه و نيز روش‌هاي سلبي و سكوت را رديابي كرد. دربارۀ الهيات سلبي افلوطين سخن بسيار گفته شده است، اما بحث از ديالكتيك و تشابه در الهيات افلوطين مغفول مانده است. پرسش اين است ديالكتيك و تشابه در مباحث الهياتي افلوطين چه جايگاهي دارد؟ آيا مي‌توان ميان ديالكتيك و تشابه با الهيات افلوطين پيوندي يافت؟ افلوطين ديالكتيك را در رسالۀ سوم «انئاد اول» در معاني مختلف بررسي مي‌كند، هم به عنوان روش و هم به عنوان يك علم، و البته در هر دو معناي ديالكتيك به «حقيقت» و «واقعيت برين» توجه دارد. ديالكتيك نزد او عالي‌ترين بخش فلسفه است و صرفاً ابزار نيست. علاوه بر ديالكتيك، او در «انئاد پنجم» از تشابهِ (آنالوژيِ) «شاه»، «آتش» و «خورشيد» در توصيف احد بهره مي‌گيرد. اين نوشتار بنا بر متون افلوطين به توصيف و تحليل مسئلۀ حاضر مي‌پردازد و به اين نتيجه مي‌رسد كه در هر دو خوانش ديالكتيكي و تشابهي، توصيف سلبي تفضيلي و ايجابي از احد در تلفيق با هم صورت مي‌گيرد.