واكاوي غزليات ايهام آميز حافظ در طرح مسائل انتقادي

در جوامع استبدادي و حكومت‌هاي اقتدارگرا، ايهام بهترين شيوه براي بيان دردهاي اجتماعي و مجراي فرياد اعتراض‌آميز و البتّه محتاطانه است؛ به اين معني كه شرايط نامناسب اجتماعي و فضاي خفقان‌آميز سرزمين‌ها، هنرمند را به سوي پوشيده‌گويي و بيان اعتقادات در لفافۀ آرايۀ ادبي ايهام سوق مي‌دهد: بياني غير مستقيم و تأثيرگذار كه آگاهي مخاطبان را در پي دارد و به‌نوعي مي‌توان آن را شگرد مبارزۀ قلمي نويسنده يا شاعر عليه حاكمان جور و مردم ظاهرفريب و رياكار به شمار آورد. در قرون هفتم و هشتم هجري قمري كه يكي از سياه‌ترين دوره‌هاي تاريخ ايران است ـ سرزمين ما گرفتار يورش قوم مغول و سلطۀ آنان شد. استبداد حاكمان در طول اين دو قرن، خفقان سنگين اجتماعي را در پي داشت؛ چنان‌كه بر شعر فارسي و به‌ويژه قالب غزل، بسيار تأثيرگذار بوده است و موجب درون‌گرايي شاعران سبك عراقي شده است. در پژوهش حاضر كه به بررسي صنعت ادبي ايهام و رابطۀ آن با مسائل انتقادي در غزل‌هاي حافظ مي‌پردازد داده‌ها از طريق سندكاوي جمع‌آوري و به شيوۀ كيفي توصيف‌شده است. برآيند اين تحقيق نشان مي‌دهد كه كاربست ايهام به قصد انتقاد از عملكرد پادشاهان ستمگر و صوفيان و زاهدان رياكار در ديوان خواجه، خصيصۀ سبكي شاعر است و در ميان انواع ايهام، بسامد ايهام تناسب و ايهام مجرّد بيش از گونه‌هاي ديگر آن است.