پويايي اجتماعي و اقتصادي كرمان در جنوب‌شرق ايران؛ بر پايه متون تاريخي و يافته‌هاي سفال دوران اسلامي در محوطه قلعه‌دختر

محوطۀ قلعه‌دختر در حاشيۀ شرقي شهر كرمان، با عرصۀ حدود 10 هكتاري، بخش مهمي از سازمان فضايي شهر كهن كرمان در دوران اسلامي بوده است. گسترۀ آثار معماري و مواد فرهنگي، به‌ويژه قطعات سفال بر اهميت فرهنگي و تاريخي اين محوطه دلالت مي‌نمايند؛ درحالي‌كه در پژوهش‌هاي پيشين، نقش و جايگاه قلعه‌دختر در بستر تاريخي و فرهنگي شهر كرمان مغفول مانده است. بر اين‌اساس، در مقالۀ حاضر اين پرسش‌ها مطرح است كه مهم‌ترين گونه‌هاي سفال در محوطۀ قلعه‌دختر كدام است؟ برهم‌كنش فرهنگي كرمان با نواحي ديگر، به‌ويژه شهرهاي جنوب‌شرق ايران و حاشيۀ خليج‌فارس چگونه بوده است؟ در اين پژوهش تلاش شده بامطالعۀ گونه‌هاي سفال دوران اسلامي در قلعه‌دختر و مقايسۀ آن‌ها با سفال‌هاي ساير محوطه‌هاي هم‌عصر و هم‌مرز، جايگاه و نقش كرمان در فرآيند مستمر «برݣݣهم‌كنش‌هاي فرهنگي» يا «پويايي اجتماعي» و به‌تبع آن، «پويايي اقتصادي» كرمان تبيين شود. گردآوري اطلاعات در اين مقاله، به‌روش‌هاي اسنادي و ميداني صورت‌گرفته و رويكرد و روش پژوهش، توصيفيتحليلي است. داده‌‌هاي ميداني حاصل يك‌فصل بررسي، گمانه‌زني و كاوش قلعه‌دختر در سال 1398 است. نتايج نشان مي‌دهد سفال‌هاي موردمطالعه در طيف متنوع بدون‌لعاب و لعاب‌دار از انواع وارداتي و محلي قرار دارند و هر يك به زيرگروه‌هايي تقسيم مي‌شوند. اين نمونه‌ها مشابهت زيادي با سفال‌هاي محوطه‌هاي اسلامي در سيستان (زابل)، سواحل درياي مُكران (نيك‌شهر و چابهار) و محوطه‌هاي حاشيۀ خليج‌فارس (هرمزگان، خوربس، بندر مهروبان، رأس‌الخيمه و كيش) دارند. مقايسۀ گونه‌شناختي و گاه‌نگاري سفال قلعه‌دختر و تحليل محتواي متون تاريخي نشانگر برهم‌كنش‌هاي فرهنگي با نواحي پيش‌گفته است؛ بنابراين، كرمان در دوران اسلامي، به‌ويژه از عصر سلجوقي تا صفوي، يكي از گذرگاه‌هاي ارتباطي محوطه‌هاي حاشيۀ خليج‌فارس و درياي مكران با محوطه‌هاي شمالي‌تر بوده است و در شبكۀ تعاملات اقتصادي و برهم‌كنش‌هاي فرهنگي جنوب و جنوب‌شرق نقش واسطه داشته است.