تحليل زمينه‌هاي ايجاد هنجارگريزي در استعاره‌هاي عرفاني

اهل معرفت و سلوك، براي بيان تجربه‌ها و تعاليم عرفاني خود، قالب بياني به نام «زبان عرفاني» برگزيدند؛ اين زبان براي تبيين و انتقال تعاليم و مواجيد عرفاني به كار گرفته شد و به دسته‌هاي گوناگون تقسيم‌بندي شده است كه يكي از مشهورترين آن‌ها، تقسيم آن به زبان عبارت و زبان اشارت است. زبان عبارت براي بيان تعاليم عرفاني و زبان اشارت بيان‌كننده تجربه‌هاي عرفاني بوده است. ركن اساسي در زبان عبارت، اصطلاحات عرفاني است و در زبان اشارت، رمز، نماد، استعاره و ... . استعاره‌ يكي از عناصر مهم در زبان اشارت است و نقش مهمي در بيان عميق‌ترين و پيچيده‌ترين دريافت‌هاي عرفاني در قالب زبان اشارت برعهده دارد. استعاره در زبان اشارت، شاخه‌هاي مختلفي پيدا مي‌كند كه يكي از مهم‌ترين و اثرگذارترين آن‌ها استعاره‌هاي هنجارگريز است. در ميان استعاره‌هاي هنجارگريز،‌ واژگاني كه در ميان مردم جايگاه مطلوبي دارند مانند مسجد، مدرسه و ...  گاه در مفهوم منفي به كار مي‌روند و واژگاني مانند شراب،‌ ساقي، معشوق و.... كه نزد اهل شريعت و عامه مردم، مفهوم منفي و ناپسند دارند، در اشعار عرفاني با كاربرد معنايي مطلوب و مثبت به كار مي‌روند. اين نوع استفاده از واژگان به دليل مخالفت با عرف مردم در هر روزگار، با واكنش‌هاي مختلفي روبرو شده است و گاه بدين سبب عده‌اي با اهل معرفت به مخالفت برخاسته‌اند. اين پژوهش با مطالعه بر متون مهم عرفاني كه در آن‌ها استعاره‌هاي هنجارگريز به كار رفته و با تكيه بر مطالعات اسنادي و كتابخانه‌اي ريشه‌ها و عوامل شكل‌گيري استعاره‌هاي هنجارگريز را در زبان شارت بررسي مي‌كند و مي‌كوشد از اين طريق، زمينه‌ دريافت درست مفاهيم متون عرفاني را فراهم سازد. از مهم‌ترين يافته‌هاي اين پژوهش آن است كه گسترش تفكر ملامتيه و نفوذ آن در ساحت شعر عرفاني فارسي، رواج شعرهاي وصف معشوق در مجالس سماع و ترجيح معناي نسبي كلمات بر معناي اصلي از مهم‌ترين عوامل و ريشه‌هاي شكل‌گيري استعاره‌هاي هنجارگريز در شعر عرفاني فارسي است.