تأثير اگزيستانسياليسم بر نخستين رمان‌هاي مدرنِ فارسي

اگزيستانسياليسم از مهم ترين شاخه هاي فلسفۀ معاصر است كه مثل تمام مكتب ها و اصطلاحاتي كه در قرن بيستم ظهور كردند، انديشه ها و آثار متنوعي را زيرمجموعۀ خود قرار مي دهد. وجه مشترك تمام متفكران اگزيستانسياليستي، مخالفت آن ها با فلسفه هاي عقلي و استعلايي است. برخلاف فيلسوفان استعلايي، اگزيستانسياليست ها، شناخت را پس از وجود شيء ممكن مي دانند و وجود شيء را ممكن و غيرلازم مي شمارند. عدم الزام وجود انسان، به او آزادي مي دهد اما به نظر اگزيستانسياليست ها، انسان مسئول است تا به كمك آزادي، براي هستيِ پوچ و بي معنايش، معنايي خلق كند. آن ها براي انضمامي كردنِ انديشه هايشان از ادبيات كمك مي گيرند و راهكارهاي اگزيستانسياليستي خود را، در داستان هايشان شرح مي دهند. داستان هاي اگزيستانسياليستي از نظر فرم، شبيه به ديگر آثار مدرنيستي هستند. پوچ گرايي، تعهد به زيستن، يافتن معنا، دوگانگي خوب و بد و نامشخص بودنِ مرزهاي بين آن ها، تعارض با اديان، ايدئولوژي ها و ارزش هاي سنتي و ميل به آزادي از مهم ترين درون مايه هاي ادبيات اگزيستانسياليستي است. اين مكتب فكري درآثار فرهنگي ايران عصر پهلوي، نفوذ بسياري داشته است. در اين مقاله، چهار رمان مدرنيستيِ آن دوره بوف كور، يكليا و تنهايي او، ملكوت و شازده احتجاب از منظر مؤلفه هاي ادبياتِ اگزيستانسياليستي بررسي مي شوند. سه درون مايۀ اگزيستانسياليستيِ پوچگرايي، دوگانگي خير و شر يا خدا و شيطان و بيگانگي و ازخودبيگانگي را برگزيديم و چهار رمان منتخب را از منظر اين درون مايه ها بررسي كرديم. به كمك اين تقسيم بندي، يك سير و خط فكري به دست آمد و به اين نتايج رسيديم كه نگاهِ متافيزيكي موجود در سه رمان نخست، در شازده احتجاب ادامه نمي يابد و ديد نويسنده در اين اثر اجتماعي مي شود. همچنين، پوچگراييِ نيهيليستي دوره هاي قبل كمرنگ مي شود و شخصيت هاي رمان شازده احتجاب، براي رهايي از پوچي براي زندگي خود، معنايي خلق مي كنند. نيز دريافتيم كه شخصيت هاي اصلي هر چهار رمان، با بحران معرفت شناختي درگير هستند. همگي آن ها تلاش مي كنند در جدال با جامعه اي كه در آن زندگي مي كنند، هويتي براي خود دست و پا كنند و در اين راه، برخي در هنجارها و ارزش هاي اجتماعي حل مي شوند و برخي ديگر، فرديت خود را مي يابند اما از طرف جامعه طرد مي شوند.