بررسي اهميت خط سير باستاني فهرج- اسپي (نصرت‌آباد) در اواخر دوره ساساني تا پايان عصر سلجوقي با تكيۀ بر كاروانسراي (رباط) نويافته بيابان گرگ در حاشيه لوت جنوبي

متون جغرافياي تاريخي قرون اوليه و ميانه اسلامي از دو شهر فهرج و اسپي يا سنيج(نصرت آباد كنوني)، در رديف شهرهاي آبادان حاشيه كوير و در شرح مسير كرمان به سيستان نام برده اند. در مطالعات باستان شناسي ناحيه منظر فرهنگي بم در نيمه نخست دهه 90، مسير باستاني فهرج به اسپي (نصرت آباد) بررسي شد. در ادامه مطالعات، بناي بيابان گرگ شناسايي شد. از پرسش هاي مطرح در اين پژوهش، نخست شناخت اهميت محور فهرج به اسپي (نصرت آباد) در اواخر دوره ساساني تا پايان عصر سلجوقي و سپس مطالعه كاركرد بناي بيابان گرگ و تاريخ ساخت آن است. پژوهش حاضر از نوع بنيادي با رويكرد توصيفي- تحليلي و گردآوري اطلاعات به دو شيوه ميداني و كتابخانه اي است. در ابتدا معرفي بخشي از شاهراه باستاني فارس و كرمان به سيستان در ناحيه منظر فرهنگي بم، در راستاي پاسخگويي به ابهامات تاريخي فراوان در حوزۀ تمدني شرق و نيز فعاليت‌هاي اندك صورت گرفته جهت شناخت محورهاي باستاني اين ناحيه كه از معيارهاي ثبت منظر فرهنگي بم در فهرست آثار جهاني است، سپس معرفي، شناخت كاربري و دوره ساخت بناي بيابان گرگ به عنوان بنايي شاخص در ميانه مسير باستاني فهرج به اسپي، واقع در جنوب شرق ايران، كه تا كنون هيچ گونه تحقيقي بر روي آن صورت نپذيرفته بود، از ضرورت ها و اهداف پژوهش بود. خط سير مورد مطالعه از فهرج در حاشيه جنوبي دشت لوت(لوت زنگي احمد) آغاز شده و به موازات جاده ارتباطي كنوني به طول 150 كيلومتر و طي 4 تا 5 منزل به اسپي (نصرت آباد) مي رسد. آثار شناسايي شده بر خط سير شامل؛دوسكونتگاه وسيع، قسمت هايي از جاده سنگفرش باستاني، ده قلعه و كاروان سرا و دو مناره بود. تاريخ اين آثار، بازه زماني اواخر دوره ساساني تا پايان عصر سلجوقي است. اين خط سير در بازه زماني آغاز اسلام تا پايان عصر سلجوقي حيات داشته و داراي اهميت زيادي بوده است. اين مسير بخشي از شاهراه باستاني كرمان به سيستان و در نگاهي وسيع تر، بخشي از خط سير باستاني فارس به سيستان (زرنگ) است. بناي بيابان گرگ از آثار شاخص در ميانه مسير بود. اين بنا با نقشه اي هشت-ضلعي، هشت برج در گوشه ها و چهل حجره پيرامون حياط مركزي، كاروان سرا يا رباطي در ميانه مسير است. معرفي، تبيين كاربري و تاريخ ساخت بناي بيابان گرگ، ضمن كمك به شناخت اهميت مسير مورد مطالعه، مكمل تعيين كننده اي بر مجموعه شواهد معماري كاروان سراها و قلاع در دوره سلجوقي و حلقه پركننده خلأ اطلاعات و اسناد فرهنگي- تاريخي در اين دوره است.