جبر و اختيار و حدوث و قدم از ديدگاه شمس تبريزي و بررسي بازتاب آنها در مثنوي مولوي

از مباحث كتاب مقالات شمس تبريزي، مباحث كلامي، همچون جبر و اختيار، حدوث و قدم، ايمان، رؤيت و... است كه هر يك از آنها، به سهم خود، در زمره مباحث مهم علم كلام اسلامي‌اند. شمس در لابلاي سخنان خود مباحثي درباره جبر و اختيار مطرح كرده است كه در عين اختصار بسيار ارزشمندند. او برخلاف اكثر عرفا، كه به جبر تمايل دارند، به تفكر جبرگرايانه تاخته است و انسان را موجودي مختار مي‌داند كه لطيفه‌اي وراي جبر در وجود او قرار دارد. از مجموع سخنان او چنين برمي‌آيد كه او همچون متكلمان اماميه راهي ميان جبر و اختيار برمي‌گزيند. اين انديشه شمس به‌روشني در آثار مولوي بازتاب يافته است. بدون شك، سخنان شمس يكي از دلايل اصلي شكل‌گيري اين انديشه نزد مولوي است، اما تا كنون به‌ندرت محققان به آن توجه كرده‌اند.  علاوه بر اين، شمس در زمينه حدوث و قِدم عالم نيز نظريه‌هاي جالب توجهي دارد. او بر خلاف تعدادي از عرفا و فيلسوفان، همچون ابن‌عربي و شيخ اشراق، كه به قِدم عالم اعتقاد دارند، به‌صراحت، عالم را حادث مي‌داند. او براي اثبات اين عقيده خود، تمثيلهاي جالبي به كار مي‌برد و با تأويل برخي از آيات قرآن، به بحث درباره اين موضوع مي‌پردازد. مولوي نيز به تبََع شمس، با همان صراحت و با سخنان و تمثيلهايي مشابه او، عالم را حادث مي‌داند و به شرح و بسط اين عقيده مي‌پردازد.  در اين مقاله، ابتدا به طور مختصر به تعريف علم كلام و انديشه‌هاي كلامي، ‌همچون جبر و اختيار و حدوث و قدم پرداخته‌‌ايم. در ادامه، ضمن بيان ساختارمند نظريه‌هاي شمس تبريزي در اين ابواب، به بررسي چگونگي بازتاب سخنان و عقايد وي در آثار مولوي، و به خصوص مثنوي معنوي، اقدام كرده‌‌ايم و نشان داده‌‌ايم كه يكي از اساسي‌ترين سرچشمه‌هاي تفكر مولوي همين سخنان شمس تبريزي است.