سير تحول صور خيال در تفاسير عرفاني آيۀ محبت (آيۀ 54 سورۀ مائده)

زمينه و هدف: هدف اين مقاله بررسي سير تبديل زبان عبارت به اشارت و كاركرد صورخيال در يكي از آيات قرآني است كه قرنها مجلاي بحث و تفسير و تأويل عارفان و صوفيان بوده است. آيۀ 54 سورۀ مائده آيه اي متضمن معناي بشارت به دوستان خداست. براي بررسي سير تحول و دگرگوني صورخيال در تفسير اين آيه، برخي تفاسير از قرن چهارم هجري تا قرن هشتم انتخاب شد كه عبارتند از: حقايق التفسير عبدالرحمن سلمي، لطايف الاشارات قشيري، عرايس البيان روزبهان بقلي، كشف الاسرار ميبدي، غرايب القرآن اعرج نيشابوري و تفسير عبدالرزاق كاشاني مشهور به تفسير ابن عربي. روش مطالعه: اين تفاسير به روش توصيفي-تحليلي مورد بررسي قرار گرفتند. يافته ها: سلمي در حقايق براي بيان تأويلات خود، سخنش را با تشبيه مزين ميسازد و در تفسيرخود از شواهد شعري سود ميجويد. پس از آن قشيري در لطايف الاشارات در بيان اشارات خود از تشبيه بسيار استفاده ميكند. ميبدي دركشف الاسرار، ادبيترين تفسير را از آيۀ محبت ارائه ميدهد و كلام اشاري و عرفاني را با كلام هنري و آراسته به صنايع هنري پيوند ميزند. عرايس البيان روزبهان چه از نظر زباني و چه از نظر اشاري در اوج تفاسير عرفاني قرار دارد. در تفسير غرايب القرآن در توضيح آيۀ محبت تنها به چند مورد تأويل عرفاني بسنده شده و از نظر زيباشناسي زباني نكته اي در آن مشهود نيست. آخرين تفسير در اين تحقيق، تأويلات است كه در آن به تفسير اشاري بيش از كاربرد هنري زبان توجه شده و نقطۀ عطف اين تفسير آن است كه با ديدگاهي متفاوت به آيۀ محبت پرداخته است و اشاراتي را بيان ميكند كه تا آن زمان بيسابقه است. نتيجه گيري: زبان اين عرفا در تفاسير اشاري است. آنها براي بيان تجارب عرفاني خود از مرزهاي معمول زبان گذر كردند. هرچه تجربۀ عرفاني آنها غنيتر بوده اين غنا در زبانشان نيز مشاهده ميشود.