مقايسۀ بياني گلستان سعدي و منشآت قائم مقام فراهاني

زمينه و هدف: گلستان سعدي از جمله آثاري است كه بدليل ويژگي خاص ساختار و محتوا همواره مورد توجه بوده و تقليدهاي فراواني از آن شده است؛ اين تقليدها گاه در زمينۀ محتوا و گاه در نوع نثر و ساختار آثار بعد از سعدي ديده ميشود. قائم مقام فراهاني از سياستمداراني است كه با اين كتاب آشنايي كامل داشته و در نگارش منشآت خود از گلستان تقليد كرده است؛ اين پژوهش با هدف مقايسه ميان كاربرد ابزارهاي بياني در گلستان و منشآت، شناخت تشابه و تفاوت سبك بياني سعدي و قائم مقام و شناخت نوع بينامتنيت انجام گرفته است. روش مطالعه: اين تحقيق به روش توصيفي-تحليلي انجام ميگيرد؛ به اين ترتيب كه ابتدا ابزارهاي بياني شامل تشبيه، استعاره، كنايه و مجاز در گلستان و منشآت استخراج و آمارگيري ميشود و سپس براساس نمودارهاي ترسيم‌شده به تحليل و مقايسه پرداخته ميشود. جامعۀ آماري اين تحقيق صد صفحۀ ابتدايي از هر دو كتاب است. يافته ها: در كتاب منشآت، علاوه بر اصطلاحات و اشعار، از نظر ويژگيهاي ساختاري در نثر مسجّع نيز، نشانه هاي تقليد از گلستان سعدي ديده ميشود. قائم مقام بيشتر ازجهت كاربرد آرايه هاي لفظي مانند سجع و جناس از سعدي تبعيت نموده ولي از آرايه هاي بياني كه در گلستان بكاررفته تبعيت نكرده است. بيشترين اختلاف ميان سعدي و قائم مقام، در كاربرد كنايه است. كنايه در گلستان نسبت به منشآت بسامد فراوانتري داشته است. اين امر بخاطر تفاوت موضوعي دو اثر است كه ايجاب ميكند سخن واضحتر باشد و كنايۀ سخن را بسمت ابهام بيشتر ميبرد. نتيجه گيري: قائم مقام در مقايسه با سعدي از تشبيهات گسترده تري استفاده كرده، بسامد تشبيه بليغ در اثر او كمتر از گلستان است امّا بسامد كلي تشبيه نسبت به ساير آرايه ها در منشآت بيشتر است، همچنين كاربرد آرايه هاي استعاره، مجاز و كنايه نيز در منشآت كمتر است؛ نتيجۀ كلي اين است كه قائم مقام بيشتر از نظر موسيقي دروني تحت تأثير گلستان بوده است و در موسيقي معنوي تشابه كمتري ميان دو اثر وجود دارد.