سه‌گانۀ اسلام، ايمان و احسان از نظر خواجه يوسف همداني (با تكيه بر دست‌نويس نويافتۀ الكشف)

اسلام، ايمان و احسان، سه‌گانۀ اصلي ابعاد زندگي دنيوي و اخروي است. مستند اين سه‌گانه حديثي است معروف به حديث جبرئيل كه نشان مي‌دهد اسلام بر اعمال ظاهري، ايمان بر اعمال باطني و احسان بر مشاهده و رؤيت دلالت دارد. بنابراين مؤمنان مسلمان‌اند، و اهل احسان مسلمان و مؤمن‌اند. اگرچه برخي از صوفيه اسلام و ايمان و گاه احسان را تفسير و تأويل كرده‌اند، خواجه يوسف همداني (440 535 ق) نگاه ويژه‌اي به اين مقولات دارد و نخستين كسي‌ است كه به‌طور گسترده اين سه‌گانه را در دو اثر خود آورده‌است؛ نخست در كتاب رتبهالحيات و سپس در كتاب الكشف عن منازل ‌السائرين الي الله. الكشف (به شمارۀ 438، كتابخانۀ نافذپاشا) مفصّل‌ترين اثر خواجه يوسف است كه تاكنون منتشر نشده ‌است. براساس دست‌نويسي نويافته از اين اثر كوشيده ‌‌شد تا ديدگاه‌هاي وي استخراج و بررسي گردد. در اين جستار نشان داده ‌مي‌شود كه خواجه يوسف به اين سه‌گانه چه نگاه ويژه‌اي داشته و مراتب سير صعودي انسان را در اين مراحل به‌گونه‌اي تبيين كرده‌ كه پيش از وي مطرح نبوده‌ است. از اين منظر انسان از مرتبۀ اسلام به ايمان و سپس به احسان سير مي‌كند و درنهايت، به رؤيت مي‌رسد كه خواجه آن را حريّت و آزادي مي‌خواند.