حكمت عملي در مصيبت‌نامه عطار نيشابوري با تأكيد بر اخلاق

حكمت در جهان‌بيني اسلامي، عصاره خرد و روشن‌بيني ضمير حكيمي است كه شايستگي راهبري و هدايت انسان‌ها را دارد. حكمت عملي، شاخه‌اي از حكمت و ناظر به كنش و اعمال و رفتار انسان است؛ چه در ارتباط با خدا و چه ارتباط با خود و چه ارتباط با ديگران. حكمت عملي درحقيقت رهنامۀ زيست انساني در دنياست؛ بنابراين، واكاوي و موشكافي ابعاد آن از ديدگاه‌هاي مختلف اهميت زيادي دارد. عطار نيشابوري، عارف و حكيم برجستۀ ايراني قرن ششم، ازجمله كساني است كه واكاوي ابعاد حكمت عملي در انديشۀ او مي‌تواند به غناي تحقيقات علمي‌ ـ‌ فرهنگ ايراني بيفزايد. در مقالۀ پيشِ رو، تلاش شده است حكايات موجود در كتاب مصيبت‌نامۀ عطار، به روش تحليل مضمون تبيين و تحليل شود. اين مقاله درپي پاسخ به اين پرسش كلي بوده است كه شاخص‌ترين و مهم‌ترين مضامين حكمت عملي در انديشۀ عطار، چه مواردي است و جهان‌بيني عطار در حوزۀ تدبير امور فردي و اجتماعي چگونه است؟ عطار به‌عنوان يك انديشمند عارف، در حوزۀ تربيت فردي و تربيت سامان سياسي و اجتماعي زندگي انسان ديدگاه‌هاي بسيار مهمي دارد. براي تبيين اين انديشه‌ها نخست، كل حكايات مصيبت‌نامه كدگذاري و دسته‌بندي محتوايي شدند كه نتيجه‌اي چنين به‌دست آمد: در اين كتاب مجموعاً 372 حكايت نقل شده است كه در بررسي‌هاي ما، 127 حكايت در بخش اخلاق، 37 حكايت در بخش سياست مدن و بقيۀ حكايات به عناوين متفرقه (غيرمرتبط با تحقيق حاضر) كدگذاري شده‌اند. اخلاق در ميان سه بخش ديگر، بيشترين حكايات مرتبط با اين پژوهش را به خود اختصاص داده است؛ هم بدان دليل كه اخلاق پايه و مايۀ تدبير منزل و سياست مدن است، يعني تداوم آن‌ها به تقويت اخلاق است و هم بدان دليل كه عطار عارف است و عرفان، زيستي اخلاق‌محور را تجويز مي كند. 127 حكايت در حوزۀ اخلاق دسته‌بندي شده است كه خود آن ذيل سه فصل چهارچوب‌بندي شده است: 1. ارتباط با خدا، 2. ارتباط با ديگران، 3. ارتباط با خود. حكايات عطار دربارۀ تدبير منزل، نتيجۀ مهمي به‌دست نمي‌دهد؛ بنابراين، مي‌توان گفت كه لااقل در اين كتاب، حوزۀ تدبير منزل براي عطار اهميت زيادي نداشته است. در حوزۀ تدبير امور سياسي و حكمراني، عطار چهار شاخصۀ مهم را براي حاكم جامعۀ اسلامي واجب مي‌شمارد كه عبارت‌اند از: 1. عدالت‌ورزي، 2. ساده‌زيستي، 3. بخشش و بخشودگي، 4. نصيحت‌پذيري. عطار در حوزۀ سياست مدن، هم در مقام يك حكيم، تجويزهاي سياسي دارد و هم خود به‌عنوان يك كنشگر سياسي‌ـ‌اجتماعي، تندترين انتقادات را متوجه حكومت‌هاي زمانۀ خود مي‌كند.