اعتبارسنجي فرضيات تأثير منفي نهاد دين بر زوال دولت صفوي

نقش علما در تأسيس، اوج ‌گيري و زوال حكومت صفويه هميشه مورد سوال و توجه انديشمندان بوده ‌است. توجه به شرايط سياسي، مذهبي و اجتماعي در ابتداي تأسيس و شكل ‌گيري ديوان سالاري دولت صفوي و نيز توجه به شرايط سياسي، اجتماعي و فرهنگي شاهان و جامعه در اواخر عهد صفوي در اين پژوهش مورد اهتمام قرارگرفته تا نقش و مقدار تأثيرگذاري هر كدام از عوامل در زوال حكومت صفوي مشخص شود و در كنار آن‌ها نقش نهاد دين نيز نمايان گردد. بدين ترتيب اين سوال شكل مي گيرد كه فرضيات تاثير نهاد دين بر زوال تدريجي دولت صفوي كدامند. نهاد دين در ابتدا و اواسط دورۀ صفوي نقش خود را بدون خدشه انجام داده‌است، اما در اواخر اين دوره و با ظهور علماي اخباري، و تأييداتي كه نسبت به شاهان صفوي داشته‌است، مقداري در نابساماني اواخر اين دوره تاثيرگذار بوده‌است؛ هرچند عوامل و علل ديگر اين سقوط، به حدي كثرت دارد كه نقش نهاد دين در ميان آن‌ها رنگ مي ‌بازد و مي ‌توان گفت بدون تأثير است. پاسخ به مسألۀ اين پژوهش تتبع جامعي در منابع متعدد تاريخيِ مربوط به عهد صفوي را مي‌ طلبيد كه به تبع آن سعي بر استفادۀ حداكثري از منابع كتابخانه‌اي و تبيين و توصيف مطلب بر اساس روش تحليل اسنادي شده‌است. به نظر مي‌ رسد فرضياتي كه تأثير منفي نهاد دين بر زوال دولت صفوي را پررنگ دانسته‌ اند، مقداري در تحليل خود دچار اشتباه بوده و تحليل درستي از ماجرا نداشته‌ اند.