جامعه‌شناسي تاريخي «قدسيت سلطان» و مفهوم «ظل‌الله» بر اساس منابع تاريخ‌نگاري دورۀ ايلخاني

مفهوم «ظل‌الله» در تاريخ ايران دورۀ اسلامي با مفهوم «سلطنت» پيوند يافته و به‌نوعي بيانگر مباني مشروعيت و قدرت حاكمان شده است. برخي از مورخان و محققان معاصر با رويكرد كلي‌نگر و تك‌ساحتي تفكر ظل‌اللهي را در بستر تاريخ ايران، مفهومي متداوم دانسته‌اند و به تفاوت‌ها و گسست‌هاي مفهومي اين تفكر توجهي نشان نداده‌اند، به همين دليل گاه اين مفهوم در قالب معرفتي انديشۀ ايرانشهري و هم‌عرض با فره ايزدي صورت‌بندي و ناظر بر تداوم تاريخي ايران تفسير شده است. در حالي‌كه پرسش پژوهش حاضر اين است كه با توجه به گسست‌هاي روي‌داده در عصر ميانۀ ايران گفتمان ظل‌اللهي چگونه توانست مشروعيت حاكمان ايلخاني را توليد كند و فرايند قدسي‌سازي دورۀ مذكور از خلال منابع تاريخ‌نگارانه چه تفاوت‌هايي با دوره‌هاي پيشين يافته است. اين پژوهش بنا به ماهيت آن با شيوۀ تبيين تاريخي و رويكرد جامعه‌شناسي تاريخي و تاريخ‌مفهوم سامان يافته و مي‌كوشد داده‌هاي منابع تاريخ‌نگاري را نقد و تحليل كرده و با در نظر‌گرفتن «تغيير» در كلان‌روندهاي تاريخي، اين مفهوم را از منظر «جامعه‌شناسي تاريخي قدسيت سلطان» بازشناسي  و با بررسي اجزاء و سازه‌هاي انديشه‌اي آن تغيير اين مفهوم را از صورت «غيرقدسي- مسئوليت‌مندِ» سلطان اوايل دورۀ ميانه به ساحت سلطان «قدسي- غيرمسئولانه» اواخر دورۀ ميانه تبيين كند. نقطۀ كانوني اين تحول بزرگ در عصر «ايلخاني» قابل پيگيري است؛ بنابراين مفهوم سلطنت در اين دوره با تغيير و تحول مهمي در زمينۀ «قدسي»‌سازي مقام سلطان روبه‌رو شده و گفتمان جديدي را در نظام سياسي تاريخ ايران به وجود ‌آورده كه مي‌توان از آن به سرآغاز و تكوين «گفتمان ظل‌اللهي» تعبير كرد.