تاريخ‌نگاري‌ فرودستان از دريچۀ آرشيو اسناد با نگاهي به اسناد كنشگري زنان در ملي‌شدن نفت

در سال‌هاي اخير در كنار تاريخ‌نويسي سنتي، نگاه‌ها به تاريخ‌نويسي اجتماعي جلب شده است. امروزه بر اين باور هستيم كه تاريخ در انحصار و ساخته‌پرداختۀ نخبگان و سياست‌ورزان نبوده و بخش بزرگي از هر رخداد تاريخي بر گردۀ مردم عادي حمل شده است؛ اما بنا به دلايل مختلف از جمله بي‌سوادي، فقر، نداشتنِ اعتمادبه‌نفس، نداشتن تجربه و سواد تاريخ‌نگاري و نبود امكانات كافي براي ثبت اوضاع‌واحوال و حتي به‌دليل نگاه جنسيت‌زده و... به فكر مشاركت در نگارش تاريخ نيفتاده‌اند و از سويي ديگر نويسندگان تاريخ، روشنفكران و اهل‌قلم نيز كمتر دغدغۀ پرداختن به تاريخ زندگي روزمره و سبك زندگي ايشان را داشته‌اند. اينان به حاشيه‌رانده‌ها و فراموش‌شدگان كتاب‌هاي تاريخ هستند. براي پژوهش و نگاشتن تاريخ در اين سطح، مواد و مداركي بيش از منابع تاريخ‌نگاري سنتي لازم است. هدف از نگارش اين مقاله، بررسي تاريخ‌نگاري اجتماعي فرودستان[1] در دنياي امروز و چگونگي جبران فقر منابع مكتوب تاريخ‌ اجتماعي با ابزارهاي كمكي تاريخ‌نگارانه است. نمونۀ موردي كه در اين نوشتار با كاوش در منابع آرشيوي به آن توجه شده است، موضوع كنشگري زنان در سال‌هاي ملي‌شدن نفت است.روش به كار رفته در اين مقاله روش پژوهش توصيفي است كه با استفاده از منابع كتابخانه‌اي و آرشيوي به انجام رسيده است. پژوهشگر براي اينكه تاريخ مردم عادي و به حاشيه رانده شده را بنويسد بايد با منابع و مواد دست‌اول همچون منابع سرشماري‌، سالنامه‌ها، دفاتر بايگاني، رساله‌ها و اسناد و مدارك آرشيوي آشنا بوده و چگونگي استفاده از آن‌ها را نيز آموخته باشد؛ بنابراين پژوهشگر تاريخ فرهنگي و اجتماعي بايد از ابزار ديگري جز كتاب‌ها و منابع مكتوب معمول براي نگارش تاريخ فرودستان بهره بگيرد تا به نتايج جديدي دست يابد. اين ابزار شامل مدارك آرشيوي و حتي لوازم كاربردي مردمان معمولي و فرودستان جامعه خواهد بود. [1]. واژۀ «فرودستان» بر اساس توصيف آنتونيو گرامشي در شهريار جديد و يادداشت‌هاي زندان مبنتي است. گرامشي فرودستان را كساني تعريف مي‌كند كه هژموني جايگاه آنان را ناچيز كرده و از هر نقش بامعنايي در نظام قدرت حذف شده‌اند (رك: اتابكي و تورج: ۱۳۹۰: 10).