تأويل داستان خضر و موسي بر اساس كتاب بحرالمعاني

بحرالمعاني اثر محمد بن نصيرالدين جعفر مكّي حسيني، عارفي از خطّۀ هندوستان است. اين اثر مجموعۀ سي و شش مكتوب عرفاني است كه در قرن نهم هجري، خطاب به شخصي به نام «ملك‌محمود شيخا» به رشتۀ تحرير درآمده است.مهم‌ترين ويژگي كتاب بحرالمعاني نگاه تأويل‌گرايانۀ او نسبت به آيات قراني است. اگرچه اين ويژگي ميان تمام متون عرفاني مشترك است، ولي اگر آيات قرآني و تأويل‌هاي محمد حسيني را از اين متن برداريم نود و پنج درصد مطالب كتاب از بين مي‌رود و فقط آن قسمت‌هايي كه به شرح سفرهاي خود و معرفي اولياي الهي و اقطاب روزگار خود پرداخته است، باقي مي‌ماند. پس مي‌توان گفت كه بنيان بحرالمعاني بر آيات قرآن استوار است و نگرش مؤلف به قرآن نيز نگاهي تأويلي است؛ به نحوي كه هيچ آيه‌اي از قرآن در معناي ظاهر آن به كار نرفته است. در بحرالمعاني نه تنها آيات قرآني، بلكه احاديث نبوي و حتي بعضي داستان‌ها در معرض تأويل، واقع شده است.  يكي از داستان‌هايي كه به صورت مجزا و مفصل به آن پرداخته شده داستان موسي (ع) و خضر (ع) است. محمد حسيني به تك‌تك عناصر اين داستان نگاه تأويلي داشته و مانند ساير عرفا اين داستان را تمثيلي از سير و سلوك عرفاني مي‌داند. او مهم‌ترين نكات داستان را با استناد به آيه‌هاي قرآني و احاديث نبوي توضيح و تفسير مي‌كند؛ به گونه‌اي كه «مجمع البحرين» را به درياي محبّت و درياي بشريت، ماهي را به رزق روحي، كشتي را به كشتي هدايت، سوراخ‌شدن كشتي را به رخنه ضلالت عشق، ملِك را به شيطان، غلام را به نفس، ديوار را به ديوار شريعت، گنج را به گنج حقيقت، دو يتيم را به حضرت محمد (ص) و علي (ع) تعبير كرده است. او بعد از تأويل اين داستان، همانند وداع خضر با حضرت موسي، با مخاطب خود وداع مي‌كند و كتابت مكتوبات عرفاني خود را پايان مي‌دهد. در اين مقاله كوشش شده است تا نگاه تأويل‌گرايانۀ محمد حسيني نسبت به اين داستان رمزآلود و تمامي نكات موجود در آن، مورد بررسي و پژوهش قرار گيرد.