ملاك تقدّم و تأخر در عليّت تحليلي و راه‌هاي كشف آن

عليّت يكي از اساسي‌ترين مباحث فلسفي است كه از ابتداي آغاز تفكر فلسفي در ميان فلاسفه رايج بوده است. در اين ميان معنايي كه از عليّت در نگاه اوّل متبادر مي‌شود، عليّت خارجي است. در عليّت خارجي، علّت وجودي جدا از معلول دارد. امّا در نوعي ديگر از عليّت كه عليّت تحليلي نام دارد، علّت و معلول يك مصداق داشته و رابطه عليّت ميان حيثيّت‌هاي مختلف يك موجود برقرار است. يكي از سوالات اساسي كه در اين نوع عليّت قابل طرح است، اين پرسش است كه به چه ملاكي مي‌توان يك حيثيّت را علّت و ديگري را معلول دانست و اساساً اين تقدّم و تاخّر علّي چگونه كشف مي‌شود؟ اگر اين سوال به نحو صحيح پاسخ داده نشود، مي‌تواند اشتباه در مصاديق علّت و معلول را در پي داشته باشد. در راستاي همين مهم، اين نوشتار به روش تحليلي، ملاك عليّت را در عليّت تحليلي بررسي مي‌كند و دو راه تلازم و شمول معنايي را به‌عنوان راه‌هاي كشف اين ملاك تبيين مي‌كند. در ادامه با بررسي چند نمونه، بر عملي بودن اين راه‌كارها تأكيد مي‌كند و در آخر با طرح يك راه نادرست، منشأ خطاي نوشته‌هاي قبلي را در تعيين مصداق علّت و معلول روشن مي‌سازد.