تحليل محتوايي و بررسي ويژگيهاي سبكي نسخه خطي «اكسيرالجنون و تحرير الفنون»

زمينه و هدف: احياي هر اثر علمي و ادبي قديم در حكم يافتن حلقۀ مفقوده اي است كه شيرازۀ ادبيات و سلسله حيات معنوي و فرهنگي را پيوند ميدهد و راه تحقيق و تتبع در آثار فرهنگي و بدست آوردن مسير تحولات ادبي و مدني و فحث و بحث در لغت، دستور، معاني و بيان زبان را فراهم ميسازد. از دوران قاجاريه در حوزۀ عرفان و تصوف اسلامي، ادبيات قابل ملاحظه اي به يادگار مانده كه شناسايي آنها، گام بزرگي در شناخت سير تحول و تكامل ادبيات فارسي و انواع مختلف آن است. يكي از ذخاير ارزشمند اين دوره، منظومه اي عرفاني در شرح آداب طريقت و مباني عرفان و تصوف اسلامي است به نام «اكسير الجنون و تحرير الفنون». تحليل محتوا و معرفي اثر مذكور، هدف اصلي اين نوشتار ميباشد. روش مطالعه: مقالۀ حاضر بر اساس روش تحليلي (تحليل زبان و محتوا) و با ابزار كتابخانه اي انجام شده كه محدوده و جامعۀ مورد مطالعه آن، تنها نسخه خطي «منظومه اكسير الجنون و تحرير الفنون» يادگار قرن سيزدهم هجري است. يافته ها: اكسير الجنون بلحاظ محتوا، منظومه اي كاملاً عرفاني و به تقليد از مثنوي مولانا، به شيوۀ تمثيلي و تلميحي نگاشته شده است. از بعد ادبي، كاربرد صنايع مختلف ادبي، تصويرسازيها، به خدمت گرفتن صور معاني درجهت ساده سازي و بيان مضامين عرفاني و ديني، اشعار عربي و ملمعات زيبا نشان دهندۀ توجه شاعر به جنبه هاي زيباييهاي لفظي و معنوي كلام است و بسامد كاربرد عناصر بياني و تصويرساز بالاتر است. بلحاظ فكري، اثري درونگراست و مفاهيمي چون «وحدت وجود» و اصطلاحات تصوف را شرح كرده است. بلحاظ زباني ساده و اغلب داراي ويژگيهاي سبك خراساني است و بطور كلي داخل در سبك بازگشت ادبي است. تشريح مباني عرفاني و اخلاقي با ابزار حكايت نيز، از ويژگيهاي اين منظومه ميباشد. نتيجه گيري: منظومۀ اكسيرالجنون بيانگر رشد و رواج عرفان و تصوف اسلامي و رويكرد شعرا به ادبيات عرفاني در كنار ساير انواع ادبي در دورۀ قاجار است. گرچه شاعر به تقليد از گذشتگان پرداخته است، در مباحث شيعي راه خود را از پيشينيان جدا ميسازد. او دين را شامل سه مرتبۀ شريعت، طريقت و حقيقت ميداند. معرفي اين منظومه ميتواند براي پژوهشگران و علاقه مندان به شعر و ادب فارسي، تاريخ تطور عرفان و تصوف اسلامي در عهد قاجاري، ادبيات عاميانه و داستاني، حديث و روايات ديني به واسطۀ شرح مبسوط اثر و اشاره به شعر شعراي مختلف، سودمند واقع شود.