تجزيۀ سياسي ماوراءالنهر در ادوار سه‌گانۀ ازبكي، تزاري و بلشويكي

سرزمين ماوراءالنهر با وجود پيوستگي جغرافيايي‌- فرهنگي‌ و سياسي با ايران، پس از قرون‌ ميانه سرنوشت متفاوتي يافت. مهم‌ترين وجه تمايز آن دو، در يكپارچگي قدرت سياسي در ايران و تكثّر حوزه‌هاي قدرت در ماوراءالنهر بود. اين سرزمين در قرون گذشته بارها تمركز سياسي را تجربه كرده بود، اما قرن دهم قمري را بايد نقطه پايان يكپارچگي سرزميني آن بدانيم. از اين زمان، در طول چهار قرن تجزيه سياسي و سرزميني به‌تدريج بسط يافت و در نهايت در گسترده‌ترين شكلش در دوران شوروي تثبيت و در قالب نزاع‌هاي داخلي به امروز نيز كشيده شد. مسئلۀ اصلي نوشتار حاضر اين است كه علل تداوم و تثبيت تجزيۀ قدرت سياسي در دوران جديد تاريخ اين سرزمين چه بوده است؟ پاسخ آغازين ما اين است كه «غلبه ساختار سياسي بدوي در ميان ازبكان، نگراني از واكنش قدرت‌هاي رقيب به تصرف يكپارچه منطقه در عهد تزاري، بيم شكل‌گيري هويت يگانه ملي و خروج از سلطه استعماري در اين دوره و عهد شوروي، موجب تداوم تكثر سياسي و حتي تمركز‌ستيزي گرديد».