ارزيابي و تغييرپذيري سيل ‌محورِ سلامتِ حوزه آبخيز دروازه قرآن شيراز از سازه‌هاي آبخيزداري

در حال حاضر خطرات زيادي سلامت بوم سازگان را تهديد مي‌كند‌. تنش‌هاي ايجادشده ناشي از دخالت‌ﻫﺎي ﮔﺴﺘﺮده اﻧﺴﺎن و بهره‌برداري غيراصولي از منابع طبيعي، منجر به تخريب منابع طبيعي و ساختار و عملكرد بوم‌سازگان شده است. از اين‌رو، ارزيابي پيامد‌هاي ناشي از دخالت انسان در طبيعت و تأمين نياز روزافزون انسان به دريافت خدمات متنوع، بيش‌ازپيش ارزيابي عملكرد آبخيزها را ضروري ساخته است. حوزه‌هاي آبخيز سالم نقش مهمي در ارائه انواع گسترده‌اي از خدمات بوم‌سازگان دارند. بنابراين پايش و ارزيابي سلامت حوزه آبخيز براي حفاظت بوم‌سازگان‌ها و دستيابي به سطح بهينه از خدمات است. به‌نحوي‌كه به‌عنوان يك رويكرد تركيبي و اجرايي مناسب بين پژوهش و مديريت حوزه آبخيز محسوب مي‌شود. در همين ارتباط تحليل سلامت حوزه آبخيز مي‌تواند كمك شاياني در راستاي رسيدن به اهداف مديريت جامع حوزه‌هاي آبخيز و همچنين تعادل بين نيازمندي‌هاي جوامع انساني و شرايط بوم‌شناختي ارائه نمايد. حال آن‌كه ارزيابي سلامت و پايداري حوزه آبخيز و متأثر از فعاليت‌هاي انساني به حد كفايت موردتوجه قرار نگرفته است. ازاين‌رو پژوهش الگويي حاضر به ارزيابي سلامت حوزه آبخيز دروازه قرآن شيراز و اثر سازه‌هاي آبخيزداري موجود در منطقه، بر سلامت آبخيز با محوريت سيلاب پرداخته است. براي اين منظور بر اساس شرايط منطقه و تحليل فرآيند وقوع سيل در منطقه، 36 معيار كليدي از مجموعه عوامل اقليمي، انساني و هيدرولوژي در قالب شاخص‌هاي فشار (P)، حالت (S) و پاسخ (R) شناسايي شد. پس از غربال معيار‌هاي منتخب در كنكاش رويكرد مفهومي فشار، حالت و پاسخ (PSR)، در دو حالت با و بدون وجود سازه هاي آبخيزداري سلامت ارزيابي شد. نتايج نشان داد كه شاخص سلامت حوزه آبخيز موردمطالعه بدون در نظر گرفتن سازه هاي آبخيزداري برابر 0.55 و شرايط متوسط بوده است. همچنين نتايج ارزيابي سلامت آبخيز با لحاظ سازه‌هاي اصلاحي سنگي‌سيماني نيز مؤيد عدم تأثير معني‎دار بر سلامت كل آبخيز بوده به‌نحوي‌كه شاخص سلامت با مقدار 0.53 همچنان در وضعيت متوسط قرار داشته است. بنابراين مي‌توان اذعان داشت كه سازه‌هاي آبخيزداري موجود به سبب محدوديت تعداد و پوشش مكاني محدود علي‌رغم تأثير بر عوامل مؤثر بر سلامت زيرآبخيزهاي موردنظر، نتوانسته‌ است بر بهبود شرايط كلي آبخيز تأثير محسوسي داشته باشد. تغييرات مكاني متغيرهاي محاسبه‌شده نشان داد كه اراضي رهاشده، زمان تمركز، گستره تحت فعاليت‌هاي نظامي، سطح سازند‌هاي حساس به فرسايش، تراكم بالاي شبكه زه‌كشي، تراكم جاده، پتانسيل توليد رواناب و رسوب بالا و وسعت مناطق مسكوني از مهم‎‌ترين عوامل تأثيرگذار بر وضعيت سلامت آبخيز دروازه قرآن محسوب مي‌شوند. نتايج حاصل از اين پژوهش مي‌تواند در تبيين ارزيابي سلامت حوزه آبخيز دروازه قرآن و تصميم‌گيري در خصوص اتخاذ بهترين اقدامات مديريتي و پيش‌بيني برنامه‌هاي اجرايي آينده منطقه مورداستفاده قرار گيرد.