عقل را خود كسي نهد تمكين؟ ( شرح دو بيت از حديقۀ سنايي)

حديقۀ سنايي از امهات متون ادب فارسي؛ و سنايي سرايندۀ آن پايه‌گذار سبك نويني در شعر از نظر موضوع و محتواست. حديقه اگرچه يك مثنوي نسبتاً طولاني با ساختار توصيفي است، گاه مفهومي را با ايجاز كامل بيان مي‌كند كه فهم دقيق آن نيازمند شرح و تفصيل است. ازجمله بيت‌هايي كه سنايي آن را به‌اجمال مطرح كرده، اما فهم و درك آن نيازمند شرح مفردات براي فهم كل بيت است، مي‌توان به دو بيت زير اشاره كرد:عقل را خود كسي نهد تمكيندر مقامي كه جبرئِيل امين كم ز گنجشكي آيد از هيبت جبرِئيلي بدان همه صولتدر اين دو بيت كه دربارۀ  ناتواني عقل در شناخت و معرفت باري تعالي است، چند واژۀ مرتبط با هم ديده مي‌شود كه به دليل ناسازگاري ظاهري فهم بيت را مشكل مي‌سازد: عقل، جبرئيل، گنجشك، هيبت و صولت. در اينجا جبرئيل براساس فلسفۀ مشاء و انديشه‌هاي سهروردي همان عقل است و صولت جبرئيل به عظمت و بزرگي او نظر دارد وقتي پيامبر(ص) از مقام خاكي به او مي نگرد. گنجشك يا صعوه نيز جبرئيل است وقتي در مقام هيبت قرار دارد و پيامبراكرم از افق اعلي به او مي‌نگرد. روش تحقيق در اين مقاله همان روش اسنادي و مراجعه به متون و مستند كردن مطالب به آن است و نتيجۀ كلي نيز بيان عجز و ناتواني عقل در شناخت و معرفت خداوند و برطرف شدن معماي اين دوبيت است.