قبض و بسط گفتماني انديشۀ «رواداري ديني» در تصوف اسلامي (تا سده هشتم)

نوسانات گفتماني انديشۀ «رواداري ديني» در دوره هاي مختلف تصوف تأثير مستقيم و غيرمستقيم شرايط اجتماعي و سياسي اين دوره ها را بر قبض و بسط اين رويكرد در آثار صوفيه نشان مي دهد. اين مقاله در چهارچوب نظريۀ فوكو و با لحاظ ارتباط دوسويه ميان استراتژي هاي قدرت و ايدئولوژي هاي حاكم بر جامعه، انديشۀ رواداري ديني را نزد صوفيان مسلمان داراي سرشتي گفتماني و مرتبط با ارادۀ سياسي حاكمان فرض كرده و آن را در بستر تحولات سياسي و اجتماعي دوره هاي تاريخي بررسي كرده است. مطالعات نشان مي‌دهد كه گفتمان رواداري ديني در آثار صوفيه تا پايان قرن ششم علي‌رغم گسترشي كه در عصر آل بويه و سلجوقي داشته، همواره به دليل ماهيت ديني حكومت ها (كنترل نهاد سياست توسط نهاد دين) و هژموني پايدار گفتمان فقه، كمابيش با چالش هاي عقيدتي روبه‌رو بوده است. اما در قرن هفتم روي كار آمدن حاكمان سكولار مغول و سياست تساهل ديني آنها از يك سو، و حذف متشرعه از عرصۀ قدرت سياسي از سوي ديگر، زمينۀ گسترش گفتمان رواداري ديني را به نحو مطلوبي براي صوفيه فراهم ساخته است. هدف اين مقاله بررسي گفتمان «رواداري ديني» در تصوف اسلامي با توجه به تحولات سياسي و اجتماعي دوره هاي تاريخي تا سدۀ هشتم است كه با روش توصيفي- تحليلي انجام شده است.