توجيه و تثبيت اتحاد عاقل و معقول با انگاره تجسم اعمال در ديدگاه حكيم سبزواري و نقد ايرادها

حكيم سبزواري براي اثبات آموزه اتحاد عاقل و معقول ادلۀ مختلفي را سامان داده كه بر اثر اختصار و تضمين فشردۀ مبادي، نيازمند شرح و توجه به روش خاص حكمت متعاليه است. از اين ادله، برهان مورد بررسي در اين مقاله مبتني بر اين مبادي قريب است: دسته‌بندي انسان‌ها بر اساس ادراكات و ملكات، و تجسم اعمال. حكيم سبزواري انسان‌ها را با مقياس كمال نفساني و ميزان فعليت عقلي در سه گروه اصلي جاي داده است: مقرّبين، اصحاب يمين و اصحاب شمال. اگرچه تبلور عقل و اتحاد عاقل با معقول، در حد اعلا، در گروه اول مشهودتر است، هر گروه اقتضائات اتحادي خاص خود را دارد كه اين برهان ناظر به اتحاد ملكات تجددپذير در نفوس ناكامل يعني گروه دوم و سوم است. بر اساس برداشت حكيم سبزواري از تجسم اعمال، نفوس ناكامل هرچند مبرّا از هيولا هستند، ليكن مبتني بر اتحاد مُدرِك و مُدرَك، اشتغال به متبدلات و متجددات در دنيا موجب ايجاد فطرت ثانوي براي مُدرِك مي‌گردد و در نتيجه اقتضاي تجسم اعمال بروز اقتضائات ذاتي يعني تجددپذيري و تغير و تبدل خواهد بود. هرچند برخي تلاش كرده‌اند اين برهان را مورد خدشه قرار دهند، در اين مقاله نشان داده شده است كه عدم توجه به مباني مذكور و عدم برداشت عميق و كامل از فضاي حكمت متعاليه، آنها را دچار آسيب عدم دريافت مفاد صحيح برهان در مقام استحصال و شتاب به خدش و جرح در مقام داوري كرده است.