نگاهي ديگر به مثنوي دولراني خضرخان اميرخسرو دهلوي

مثنوي بزمي ـ تاريخي دولراني خضرخان روايتگر عشق شاهزاده خضرخان، پسر سلطان علاءالدين محمد خلجي، و ديولدي، دختر راجه گجرات، است. اين منظومه از آثار دهه پاياني عمر اميرخسرو دهلوي است كه بخش نخست آن را به درخواست شاهزاده خلجي در سال 715 ق. سرود؛ در فاصله ميان سال‌هاي 720 و 721 ق. تكمله‌اي مشتمل بر 319 بيت بدان افزود و در آن به ماجراي قتل خضرخان و برادرانش پرداخت. اين منظومه كه از برجسته‌ترين آثار اميرخسرو است، بيش از هر اثر ديگري چهره واقعي او و انديشه‌هايش را به ما نشان مي‌دهد. شروع منظومه در زمان حيات علاءالدين خلجي و پايان آن در زمانه‌اي است كه ديگر نه خضرخان زنده است و نه سلسله خلجيان وجود دارد. زبان شاعر در اين مثنوي پخته، ساده و دلنشين و بدون محافظه‌كاري‌هاي مرسوم است. بسياري تركيبات بديع و تصويرسازي‌هاي ساده و در عين‌ حال ماهرانه، سرعنوان‌هاي خسروانه و پيروي از سنت ده‌نامه‌نويسي به‌شيوه‌اي تازه تأمل‌برانگيز است. هيچ‌يك از مثنوي‌هاي تاريخي خسرو به‌اندازه منظومه دولراني، نام‌هاي خاص ندارد؛ اين اثر دربردارنده اطلاعات فراوان تاريخي، فرهنگي، سياسي، جغرافيايي، اجتماعي، ازجمله تاريخ پادشاهان هند، روش حكمراني خلجيان، مناسبات درباري، انتخاب وليعهد، كيفيت جهيز عروس، اسامي افراد، اماكن، جايگاه‌ها و مقام‌هاي درباري و ديواني، و مانند آن است و تنها اثر اميرخسرو است كه نسخه‌اي متعلق به زمان حيات شاعر دارد كه با شماره 178 در كتابخانه ارگ جمهوري افغانستان نگهداري مي‌شود. از ديگر ويژگي‌هاي منظومه روشن‌كردن زواياي تازه‌اي از زندگي و انديشه‌هاي شاعر، همچنين ذكر نام فرزندش، عين‌الدين مبارك و ماجراي رهايي شاعر از دست مغول است.