بررسي و تحليل انديشه‌هاي جهان‌شناسانه در آثار ناصرخسرو

اين پژوهش به روش توصيفي ـ تحليلي انجام شده است و مسئلۀ اصلي آنْ نقد و تحليل آراي جهان‌شناختي ناصرخسرو و جست‌وجو در سرچشمه‌هاي آن است. از نگاه ناصرخسرو هستي به دو بخشِ عالم روحاني و جسماني تقسيم مي‌شود و مراتبي از بالا به پايين دارد. مراتب ابداع، عقل كلّي و نفس كلّي در جهان روحاني واقع شده است. عالم جسماني شش مرتبۀ هيولي، طبيعت كلّي، جسم، افلاك، طبايع و مواليد دارد. آفرينش هدفمند است و ازطريق ابداع صورت مي‌گيرد. از امر حق، عقل كلّي و از عقل كلّي، نفس كلّي پديد مي‌آيد كه مدبّر عالم و واسطۀ انتقال فوايد عقلِ كلّي بر مراتب فرودين است. هيولي سايۀ نفس كلّي است و ازنظرِ نفس كلّي در سايۀ خود، طبيعت كلّي پديد مي‌آيد. جسم جوهري داراي درازا، پهنا و ژرفاست. افلاك و اجرام نيز دست‌افزارهاي نفس كلّي در خلق عالم فرودين و تدبير آن به شمار مي‌آيد. چهار عنصر خاك، آب، باد و آتشْ اركان را تشكيل مي‌دهند و از تركيب آنها با طبايع چهارگانه، مواليد ثلاثه پديد مي‌آيد. انسان آخرين مرتبۀ هستي و ياريگر نفس كلّي در رسيدن به عالم عقل است و سعادت او در گرو تعاليم ناطق و امام، و تلاش ديگر مراتب كيش اسماعيلي است. ريشۀ برخي از باورهاي جهان‌شناسانۀ ناصرخسرو را بايد در آراي حكماي يونان و آثار متفكران اسماعيلي مانند ابويعقوب سجستاني و حميدالدين كرماني جست‌وجو كرد.