بررسي تطبيقي مفهوم «روشن‌شدگي» در ذن بودايي با تأكيد بر شن‌سيو با «صحو» در تصوف خراسان با تأكيد بر ابوالقاسم قشيري

«روشن‌شدگي» در سنت ذن بودايي و «صحو» در سنت تصوف خراسان اهميت برجسته‌اي دارند، به‌گونه‌اي‌كه باعث ايجاد شقاق بنياديني ميان پيروان ذن بودايي و تصوف خراسان شدند. در سنت ذن بودايي، «روشن‌شدگي» به «تدريجي» و «ناگهاني» تقسيم مي‌شود كه هريك پيروان خاص خود را دارد. نماينده مكتب «بيداري تدريجي» شن‌سيو و نماينده مكتب «بيداري ناگهاني» نيز هوئي‌ننگ دارد. اختلاف‌نظر آنها در بحث كيفيت حصول رو‌شن‌شدگي چنان جدي بود كه سنت بوداييِ بعد از خود را به آيين بودايي «شمال» و «جنوب» تقسيم كرد. در تصوف خراسان نيز اختلاف‌نظر ميان «صحو» و «سكر» صوفيان آن خطه را در برابر هم قرار داد و آنها را ـ دست‌كم ـ به دو دسته تقسيم ‌كرد: صوفيان پيرو صحو مانند خواجه عبدالله انصاري، ابو‌نصر سراج طوسي، و هجويري كه ابوالقاسم قشيري نيز نماينده اين تصوف به‌شمار مي‌رود. پيروان روشن‌شدگي تدريجي در ذن بودايي اهل سواد و دانش بودند. آنها اهل كتابت بودند و نظريات خاص خود را به‌خوبي در آثارشان تدوين كردند. به‌عبارت ديگر، آنها بيشتر اهل‌ سنت كتابت بودند و در دوره خود در زمره اهل علم شناخته مي‌شدند. در تصوف مبتني بر صحو خراسان نيز صوفيان اهل دانش و كتابت بودند و از سنت مكتوب بهره مي‌بردند و در زمره عالمان زمان خود به‌شمار مي‌آمدند. به لحاظ كاركرد، روشن‌شدگي تدريجي در سنت ذن بودايي همان جايگاهي را دارد كه صحو نزد صوفيان خراسان داشته است. نوشتار حاضر براساس روش تحليلي ـ توصيفي و بر مبناي اطلاعات و داده‌هاي كتابخانه‌اي گردآوري شده است