كتاب‌سوزي و كتاب‌شوييِ صوفيه (ريشه‌ها و انگيزه‌ها)

در برخورد با پديده‌ها و موضوع‌هايي كه در متون كهن پارسي و عربي آمده است، همواره احساس مي‌شود كه برخي از پديده‌ها، ريشه در سنّت و آييني كهن‌تر داشته و گذشتگان ما آن‌ها را بي‌پرده يا درپَرده بازتاب داده‌اند. برخي از رفتارهاي اجتماعي انسان، به‌ويژه هنرمندان و اديبان نيز ريشه در سنّتي كهن داشته و پيروي از اين سنّت بوده كه آن‌ها را به انجام يا بازتوليدش وادار كرده است، بدون اينكه دليلي منطقي در پس آن وجود داشته باشد. يكي از رفتارهايي كه ميان برخي دانشمندان مسلمان در سده‌هاي نخستين و ميانۀ هجري و به‌ويژه ميان صوفيان حوزۀ جغرافيايي ايران و عراق گسترش داشته، دست‌ شستن از كاغذ و قلم و بلكه شستن و سوزاندن و اندر خاك ‌كردن نوشته‌هاي خود بوده است. هرچند آن‌ها گاه به انگيزه‌هاي خود اشاره كرده‌اند، ولي مي‌توان پنداشت كه چنين رفتاري گونه‌اي خردگريزيِ ديوانه‌وار و غرق‌ شدنِ چشم‌بسته در يكي از سنت‌هاي تصوف و اصلِ وحدتِ وجودي و فناي في ‌الله بوده كه مايۀ از ميان‌ رفتن بخشي از تاريخ نگارش اسلامي شده است. در جستار پيش رو، نخست گزارش‌هايي چند از كتاب‌شويي و كتاب‌سوزي صوفيانِ سده‌هاي نخستين و ميانۀ هجري آورده شده، سپس ريشه‌ها و انگيزه‌هاي اين رفتار بررسي شده است. گزارش‌هاي موجود نشان مي‌دهد كه صوفيان به‌هنگام دگرگوني روحي و گاه محدثان به‌هنگام گرايش به تصوف، نوشته‌هاي خود را شسته يا سوزانده و پنداشته‌اند كه اين نوشته‌ها مانع ديدن حق و رسيدن به ‌اوست. اين رفتار يا برگرفته از سنّتي غيراسلامي و كهن ميان هنرمندان گذشته بوده يا ريشه در آموزۀ صوفياني داشته كه علم و كتاب را حجاب راه خود در سيروسلوك روحاني پنداشته‌اند. بنابراين چنين رسم يا رفتاري كه بيشتر در سده‌هاي سوم و چهارم هجري و به‌ويژه ميان صوفيان مكتب بغداد گسترش داشته، به يك ‌اندازه سرچشمه‌يافته از سنّت‌هاي غيراسلامي و سنّتي در عرفان اسلامي است.